Een Franse kasteelheer, Amerikaanse eugenetici, nazi-demografen, een Britse onheilsprofeet en een VN-rapport over arbeidsmigratie – het lijkt op het eerste gezicht een wonderlijke mix, maar allemaal hebben ze de afgelopen eeuw bijgedragen aan het ontstaan van de omvolkingstheorie: het idee dat er in de westerse wereld een elite bestaat die met behulp van migratie bezig is de blanke bevolking te vervangen.
Door de voordracht van Marjolein Faber (PVV) als minister voor Asiel en Migratie werd deze week de schijnwerper nog eens gericht op de in rechtsradicale kringen gekoesterde complottheorie. Veel aandacht kreeg haar opmerking over het fenomeen ‘omvolking’ in een Eerste Kamerdebat met premier Rutte (VVD) in 2020. Daarin zei Faber: „Er wordt een agenda uitgerold van antisemitisme, terrorisme en omvolking.” Ook Kamervoorzitter Martin Bosma (PVV) gebruikte de term regelmatig, volgens de archieven van de Tweede Kamer sinds 2015 dertien keer. Hij zei over omvolking onder meer: „Het is geen theorie, het is gewoon wat een blind paard kan zien.”
Andere senatoren en premier Rutte wezen Faber in het debat in 2020 terecht met de opmerking dat het begrip ‘omvolking’ afkomstig is uit nazi-Duitsland, waarop Faber riposteerde dat ze de term ‘replacement migration’ had gelezen in een rapport van de Verenigde Naties.
Marine le Pen, voorzitter van het Franse Rassemblement National, verwees in 2015 als eerste naar dit rapport, waarvan ze beweerde dat het een plan bevatte om de Europese bevolking tot 2050 te overspoelen met 120 miljoen migranten. Dat klopte niet. Het was een theoretische studie naar de mogelijkheid om met migratie de gevolgen van de vergrijzing van de Europese bevolking op te vangen.
Haar toekomstige coalitiepartners leken er deze week niet allemaal van overtuigd dat Faber een onschuldige leesfout in een VN-rapport had gemaakt. NSC-partijleider Pieter Omtzigt stelde bij Nieuwsuur dat de term ‘omvolking’ „niet past binnen het hoofdlijnenakkoord”. Onduidelijk was wat hij precies onder het begrip verstaat, maar voor wetenschappers is het helder wat ‘omvolking’ voor complotdenkers inhoudt.
‘Eigen’ witte cultuur
Bij een symposium rond de door de UvA-wetenschapper Sarah Bracke geredigeerde bundel The Politics of Replacement (2023) werd de term aldus gedefinieerd: „Omvolkingsdenken is het idee dat het ‘eigen’ (witte) volk en de ‘eigen’ (witte) cultuur worden verdrongen door degenen die als ‘vreemd’ worden beschouwd. De aanhangers van de omvolkingstheorie geloven dat er een plan is om – via niet-westerse migranten en vluchtelingen – de witte bevolking van Europa te vervangen en dat dit systematisch georganiseerd wordt door zogenaamde ‘elites’.”
Hoe heeft het woord ‘omvolking’ de weg afgelegd van nazi-Duitsland naar deze wereld van de moderne samenzweringstheorie? Premier Rutte zei in het Senaatsdebat in 2020: „Het verwijt dat de NSDAP maakte aan de traditionele partijen in Duitsland was dat men het belang vergat van de klassieke Duitse waarden en dat bij het vergeten van de klassieke Duitse waarden omvolking dreigde.”
Hier vergiste historicus Rutte zich; het nazi-idee van Umvolkung draaide niet om verdringing van het Duitse volk of de cultuur – zoals de term ‘omvolking’ nu begrepen wordt. Het woord werd gemunt door historicus Albert Brackmann (1871-1952). Hij wilde geschikte bevolkingsgroepen buiten de grenzen van het rijk ‘Germaniseren’ om zo het Duitse volk te doen groeien. Ook moesten Duitsers emigreren naar Lebensraum in Oost-Europa, zodra het leger die veroverd had. Nazi’s zagen Umvolkung dus als iets nastrevenswaardigs.
Dit wil natuurlijk niet zeggen dat ze niet geobsedeerd waren door de ‘reinheid’ van het Duitse volk, dat waren ze wel degelijk. In het artikel Roots of a Murderous Idea: ‘Replacement’ Thinking in the Atlantic World Since the Early 19th Century (2022) laat de Leidse historicus Leo Lucassen zien dat de inspiratie daarvoor voor een belangrijk deel afkomstig was uit de Verenigde Staten. Hier ontstond vanaf de jaren 1830 onrust onder de protestante bevolking door de grootschalige immigratie van katholieken en Joden uit Europa, aldus Lucassen.
Hitler noemde boek met omvolkingstheorie ‘mijn bijbel’
In de loop van de tijd vatte het idee post dat immigratie (ook vanuit Azië) zou leiden tot wat socioloog en eugeneticus Edward Alsworth Ross (1866–1951) race suicide noemde, zelfmoord van het ras. De hogere geboortecijfers van de nieuwkomers zouden daar als vanzelf voor zorgen, dacht hij. „Er is geen bloedvergieten, geen geweld, geen aanval van het ras in opmars tegen het ras dat verdwijnt.”
Een mijlpaal in dit denken vormde het boek The Passing of the Great Race: Or, The Racial Basis of European History van advocaat en eugeneticus Madison Grant (1865–1937). Hij meende dat het ‘Noordse ras’ ten onder ging door de komst van inferieure rassen. Adolf Hitler schreef Grant een bedankbriefje waarin hij diens boek „mijn bijbel” noemde.
Dit soort ondergangsvrees vond in het Derde Rijk onder meer zijn weg naar het werk van wetenschappers als Friedrich Burgdörfer (1870-1967), auteur van Sterben die weissen Völker: die Zukunft der weissen und farbigen Völker im Lichte der biologischen Statistik, en mondde uit in de holocaust.
De nazi’s gingen in 1945 ten onder, maar het idee van ‘omvolking’ beleefde enkele decennia later een hergeboorte. Belangrijk daarvoor waren twee in Frankrijk gepubliceerde boeken. In de roman Le Camp des Saints (Het legerkamp der heiligen) van Jean Raspail uit 1973 wordt Europa onder de voet gelopen door migranten uit het mondiale Zuiden. En in 2011 verscheen Le Grand Remplacementvan Renaud Camus, die daarmee de term ‘vervanging’ introduceerde waarmee omvolking in de Frans- en Engelstalige wereld wordt aangeduid.
In de studeerkamer van het Château de Plieux legde Camus in 2018 in een interview met NRC Handelsblad uit wat hij ermee bedoelde. „De Grand Remplacement is geen concept, maar een naam die ik gegeven heb aan misschien wel het belangrijkste fenomeen in de geschiedenis van Frankrijk en Europa in deze eeuw: in een paar generaties wordt het bestaande volk vervangen door een of meerdere andere volken. De naam ‘Frankrijk’ zal wel blijven bestaan, maar als dit doorgaat, kun je dan nog wel van hetzelfde land spreken?”
Nu is het zo dat Europa de afgelopen decennia inderdaad een opvallende demografische transformatie heeft doorgemaakt – van de 18 miljoen Nederlanders bijvoorbeeld zijn er nu 2,6 miljoen in het buitenland geboren en hebben nog eens 2 miljoen mensen ouders uit het buitenland (alles bij elkaar zo’n 25 procent van de bevolking) – maar waar komt het idee vandaan dat dit het gevolg is van een samenzwering van de ‘elite’?
Misplaatst humanisme van elite
In zijn artikel Roots of a Murderous Idea laat Lucassen zien dat dit een vrij recente toevoeging is aan het xenofobisch discours. Madison Grant had het nog over ‘sentimentalisten’ die te veel migranten de VS binnenlieten en ook Jean Raspail schreef over het misplaatste humanisme van de elite. Bij moderne omvolkingsdenkers heeft echter het idee postgevat dat de elite door middel van migratie bewust een door haar verfoeid volk en cultuur wenst te vervangen. Pionier van dit denken was de Britse Conservatieve politicus Enoch Powell – bekend van een speech in 1968 waarin hij „rivieren van bloed” voorspelde als gevolg van raciale conflicten. Hij meende dat de Labour Party met immigranten haar nieuwe electoraat importeerde. Hij bouwde voort op een voor de Conservatieven succesvolle verkiezingslogan uit 1965: „If you want a nigger neighbour, vote Liberal or Labour”.
Sindsdien is omvolkingsdenken de inspiratie geweest voor terroristische aanslagen, zoals de moordpartijen van Anders Breivik in 2011 (Noorwegen) en Brenton Tarrant in 2019 (Nieuw-Zeeland). Breivik viel sociaal-democratische jongeren aan van wie hij vond dat zij de omvolking faciliteerden, terwijl Tarrant 51 moslims doodde bij moskeeën.
De Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid is er wat betreft Nederland ook niet gerust op. In zijn dreigingsbeeld waarschuwt de dienst voor ‘accelerationisten’, mensen die terroristisch geweld willen gebruiken om chaos te veroorzaken en daarna de witte etnostaat te bereiken. Een van de pijlers binnen het accelerationisme is de omvolkingstheorie, schrijft de NCTV, „een complottheorie die in Nederland steeds meer onderdeel wordt van het publieke debat.” De dienst concludeert dat „het inherent gewelddadige gedachtegoed” een aanslag vanuit deze stroming „voorstelbaar” maakt.
