De democratie in El Salvador ligt op haar sterfbed

Op het Stationsplein in Utrecht staan ze met zijn vieren, politieagenten voor de schuifdeuren van het Centraal Station. In afwachting van wwer een demonstratie tegen de hongersnood en het geweld in Gaza, ligt hun focus vooral op de demonstranten. De vraag is waar de pro-Gaza „sit-in” zal beginnen. Aandacht voor wat er verder op het plein gebeurt, is er nauwelijks. Toezicht op het plein? Niet hun taak. Dat is werk voor de buitengewone opsporingsambtenaren, de boa’s van de gemeente, die er óók rondlopen. Rondfietsen, liever gezegd: op witte mountainbikes, mét helm, maar ook in een uniform dat maar moeilijk te onderscheiden is van dat van de politieagenten: fluorescerend jack, lichtblauw vest en een goed gevulde gordel met een zaklamp, handschoenen en handboeien.

Wanneer een jongen in zwart T-shirt en grijze jeans wordt aangesproken op de té luide muziek uit zijn zwarte boombox verontschuldigt hij zich met: „Sorry agent”, om gelijk te zeggen „maar wel een goed nummer, toch?”

Groeiende gordel

Toch zijn er verschillen in de uitrusting van politieagenten en die van de boa’s. Zo ontbreekt bij de meeste boa’s een vuurwapen of een wapenstok aan de gordel. De NS wil dat veranderen. Om de toenemende agressie tegen medewerkers een halt toe te roepen, loopt er een aanvraag bij de minister van Justitie en Veiligheid om 75 ervaren medewerkers van de NS-afdeling Veiligheid & Service (V&S) een wapenstok mee te geven: een korte kunststof buis met rubberen bekleding van ruwweg veertig centimeter. Zodat ook die V&S-medewerkers, speciale boa’s, in dienst van NS, beter toegerust kunnen handhaven op de stations en in de trein.

De NS wijst op een reeks incidenten, vorig jaar, toen 334 NS-medewerkers klappen kregen, een stijging van 34 procent in vergelijking met het jaar daarvoor. Er werden in totaal 1.095 „ernstige incidenten” geregistreerd: bedreiging, bespugen of ander fysiek geweld. Dat is 5 procent meer dan in 2023.

De NS hoopt dat de wapenstok daar iets aan kan doen. Maar het is de vraag of het werk voor die spoor-boa’s er echt veiliger op wordt, of juist extra agressie kan oproepen.

Terughoudend

Gemeenten hebben de afgelopen vijf jaar al ervaring opgedaan met beter bewapende boa’s: onder meer in de vorm van een pilot, onder regie van het ministerie van Justitie en Veiligheid in 2021. Sinds vorig jaar januari loopt een tweejarige proef in Amsterdam. Uit de schaarse (tussentijdse) evaluaties blijkt dat die Amsterdamse ordehandhavers de stok nauwelijks nodig hebben gehad. Bij twee derde van de incidenten werd er alleen mee gedreigd, dat was al voldoende om oplaaiend geweld onder controle te krijgen. Waarmee het succes van die wapenstok nog niet aangetoond is: want er was nog onvoldoende bekend om definitieve conclusies over het nut van die wapenstok te trekken.

Zo’n 11 procent van het geweld door de afdeling Veiligheid & Service van de NS was onrechtmatig of disproportioneel.

De vraag of de wapenstok de veiligheid van personeel en de omgeving echt verbetert, is daardoor lastig te beantwoorden. De meeste boa’s voelen zich veiliger mét wapenstok en willen die het liefst houden. Zij zien dat hun takenpakket in de loop van de jaren enorm is uitgebreid en ook hun gezag op straat is toegenomen. Want de boa is inmiddels uitgegroeid tot een korps van semi-agenten dat uitgaansgebieden en het openbaar vervoer veilig moet houden. Een uitkomst, want sinds de politie zich vanwege capaciteitsgebrek meer is gaan richten op opsporing en minder op handhaving, vullen boa’s dat gat op.

Maar daardoor komen boa’s ook vaker in gevaarlijke situaties terecht. Hoewel hun actieradius langzaam maar zeker uitdijt – vanwege de dreiging van drugscriminaliteit in bossen mogen sommige „groene” boa’s nu al een vuurwapen dragen – groeit de roep om verdere uitbreiding van de uitrusting.

Risico op escalatie

Niet iedereen is daar voorstander van. Een deel van de NS-medewerkers, maar ook deskundigen, vrezen dat het wapen escalerend kan werken, waardoor die wapenstok juist kan veranderen in de grootste vijand van die schaduwpolitie.

Toen de Haagse afdeling van de VVD opriep om gemeentelijke boa’s met de wapenstok uit te rusten, wilde het college van B en W daar juist niets van weten: „In Den Haag worden onze boa’s getraind om op een de-escalerende wijze op te treden”, aldus het college vorige maand in het AD. „Het gebruik van een korte wapenstok past niet binnen deze benadering.”

Het Amsterdamse vervoerbedrijf, GVB, lonkt ook naar die wapenstok. Tegen NRC geeft een woordvoerder aan „met interesse naar de NS-pilot te kijken”. Maar ook in Amsterdam, waar GVB-boa’s de orde handhaven, wachten ze af of dat niet escalerend kan werken en „een wapenstok juist het tegenovergestelde effect heeft”.

„Dreigen met een stok kan mensen nog bozer maken”, vreest Jaap van Lakerveld, één van de onderzoekers van het rapport over de pilot uit 2021. „En in kleine ruimtes, zoals de trein of de metro in Amsterdam, kan een ordehandhaver niet echt een vluchtroute kiezen als de stok wordt afgepakt.”

Je moet je echt afvragen of je hiermee niet de deur te ver open zet. Straks willen andere vervoersbedrijven hun medewerkers ook uitrusten met wapenstokken.

Een opvallend detail uit zijn onderzoek, aldus Van Lakerveld: vooral minder ervaren boa’s staan achter de wapenstok. Terwijl boa’s met wat meer ervaring juist beducht zijn voor toename van geweld. Van Lakerveld vermoedt dat de „jongere boa’s onzekerder zijn” en daarom graag „een back-up optie” willen hebben. „Als ze meer ervaren zijn, vertrouwen ze op hun mond om de boel te bedaren. Dat zou juist een reden zijn om de wapenstok thuis te laten: met voldoende kennis en kunde kun je problemen pratend oplossen, pratend de-escaleren.”

Controle Alt Delete, een organisatie die buitenproportioneel politiegeweld door wetshandhavers aankaart, noemt nog een ander bezwaar. De woordvoerder van de organisatie wijst op jaarverslagen van de politie, de toezichthouder van de boa’s. In de jaren 2023 en 2024 was respectievelijk 89 en 89,5 procent van het gebruikte geweld door NS-boa’s rechtmatig. Zo’n 11 procent was dat niet, of disproportioneel. „Een flink aandeel dus, zeker in vergelijking met de percentages van de politie, waarbij het percentage ‘niet professionele’ geweldsaanwendingen al jaren onder de één procent liggen”, aldus de woordvoerder.

Zoom in

Privaat bedrijf

In de discussie speelt ook het geweldsmonopolie van de staat een rol. Die is nu voorbehouden aan de politie én boa ‘s, als het om het publieke domein gaat. Jaap Timmer, politiesocioloog bij de Vrije Universiteit Amsterdam, zet vraagtekens bij uitbreiding van dat monopolie naar NS, „een private onderneming”, zoals hij dat noemt: „bij de boa’s die tot nu toe met wapenstokken zijn uitgerust, kan je in ieder geval zeggen dat het gaat om mensen die vallen onder overheidsinstanties.” De staat is dan wel honderd procent aandeelhouder van NS, maar dat maakt het bedrijf volgens Timmer nog geen overheidsinstantie. „In 2000 ging de spoorwegpolitie op in de Nationale Politie. Een belangrijke reden om de NS-medewerkers toen geen geweldsbevoegdheid te geven, was het geweldsmonopolie. Dat moest echt bij de politie blijven liggen”, zegt de socioloog.

Als het ministerie van Justitie en Veiligheid het verzoek van NS inwilligt, zou dat volgens Van Lakerveld in feite de terugkeer van de spoorwegpolitie betekenen. „Je moet je echt afvragen of je hiermee niet de deur te ver openzet. Straks willen Arriva, Connexxion of andere vervoersbedrijven die wapenstok ook. Met die gemeentelijke boa’s is de gemeentepolitie terug van weggeweest. Nu is de spoorwegpolitie met hetzelfde bezig, alleen nu in een commerciële editie.”

Delen

Mail de redactie