‘Maar gelóóft hij dat dan echt?” In verschillende varianten van cynisch tot hoogst verbaasd kregen Niels Drost en ik de afgelopen maanden deze vraag te horen. Wanneer? Elke keer, onherroepelijk en onvermijdelijk popte deze vraag op, direct in de discussiesessie na afloop van ons avondvullende college over het poetinisme en de aanloop naar de inval in Oekraïne. We lieten elke avond tal van voorbeelden de revue passeren, hoogstpersoonlijk op beeld en band uitgesproken en uitgedragen door Poetin himself. Zonder twijfel, Poetin heeft uren denk- en schrijfwerk in zijn leer van het poetinisme gemaakt, door hemzelf samengevat als de triade van ‘orthodoxie, nationalisme en autocratie’ – daarmee teruggrijpend op de basis die door tsaar Nicolaas I rond 1830 was gelegd.
En dan toch steeds weer die vraag. „Gelóóft hij dit allemaal echt?” Een echo daarvan hoorden we de afgelopen maanden in de vele commentaren en analyses over Trumps optreden op het wereldtoneel. Aanvankelijk nog wat relativerend, „het zal toch allemaal wel meevallen” (zie Maarten van Rossem in de Volkskrant). Daarna in toenemende mate geschokt en cynisch: „Trump is een fascist, een nazi, hij is gek geworden.” De vraag naar wat Trump, en vooral de mensen om hem heen, dan echt geloven, is daarmee beantwoord: doet er niet toe, want ontoerekeningsvatbaar (of ‘ziek’) en sowieso buiten de orde.
In verval raken
Wat we om ons heen in realtime zien gebeuren is de afbrokkelende cognitieve dissonantie van de aanhangers van onze liberale orde, in Nederland en daarbuiten, die dacht dat wat wij geloofden en meenden geen geloof was, maar een aangeboren default positie. Misschien niet het einde van de geschiedenis, maar dan toch ten minste de correcte uitkomst of de kern ervan. In die whiggish interpretation of history moest het altijd wel zo komen dat de mensheid vrijheid, zelfbeschikkingsrecht, mensenrechten, inclusiviteit en dialoog zou omarmen. Steven Pinker, een van die aanhangers, waarschuwde in 2011 in het in Nederland kritisch ontvangen The Better Angels of Our Nature al wel voorzichtig dat dat geloof in vooruitgang (door hem uitgedrukt in een lagere kans op geweld van mens tegen mens) precies dat was: een geloof dat gelovigen nodig heeft, en dat ook in verval kan raken. En Jürgen Habermas meende in 2022 in een genuanceerd essay, Ein neuer Strukturwandel der Öffentlichkeit, eveneens dat met de komst van de socials en de techgiganten er betonrot in de pijlers van dat liberale regime was gekropen. Maar toch. Het gelóóf in die orde bleef nog wel overeind.
Maar het rare is dat veel mensen in Nederland behoorlijk chagrijnig worden als je ze aanspreekt op het feit dat zij zelf altijd ook gelovigen zijn. Ook atheïsten moeten een leap of faith nemen om hun waarden en uitgangspunten te omarmen (zie Rik Peels, Leven zonder God). Omgekeerd zijn veel mensen ook blind voor het geloof dat anderen beweegt, als dat niet heel expliciet en sektarisch wordt uitgedragen. Ja, de christenen en de moslims die herkennen we inmiddels aan hun symbolen en retoriek, en die hebben we een ongemakkelijk plekje kunnen geven in de smalle marge van onze liberale tolerantiecultuur. Maar hoe kijken we aan tegen mensen die dingen geloven die zo raar en fantastisch zijn, dat het niet eens meer in ons denkraam past? En wat als die mensen niet zomaar onschuldige zeloten in een hoekje zijn, maar leiders en influencers van onze gebroken liberale en in toenemende mate multipolaire wereldorde?
Aan de kaak stellen
Dat brengt mij bij het punt van deze column: het is een luxe om te blijven zwelgen in onze geo-ideologische ongeletterdheid in een wereld die in toenemende mate door die ideologische winden van leer wordt aangedreven. Eerder al heb ik aangeschopt tegen de strategische ongeletterdheid, maar ik denk dat we toch nog een stap verder moeten gaan, en ook ons religieuze en ideologische analfabetisme aan de kaak moeten stellen. Want strategie is niet genoeg om de geopolitiek te verklaren (sorry, Rob de Wijk). De inval in Oekraïne was immers al niet rationeel of heel strategisch gedacht (zie Caroline de Gruyter). En Trumps grillige tariefpolitiek is dat al helemaal niet. Of tenminste, die acties en besluiten volgen niet de rationaliteit die de onze is, maar een rationaliteit die gedreven wordt door heel andere principes en uitgangspunten, onder meer de notie van een eeuwige, onverzoenlijke en metafysische strijd. En dat hebben we te weinig scherp onder ogen gezien.
Want weet u waarom de notie van de katechon voor Poetins buitenlandse beleid cruciaal is? Of waarom het idee van een koning Kores, een duizendjarig rijk (nee niet dat van Hitler!), en een manifest destiny zulke mobiliserende narratieven zijn voor de miljoenen white christian nationals die Trump in zijn binnenlandse en buitenlandse beleid tot het bittere einde zullen volgen? En om het nog obscuurder te maken: wat te denken van het longtermism van Peter Thiel? Het transhumanisme van Elon Musk? Of de dark enlightenment van Curtis Yarvin? We hadden het ons eerder kunnen afvragen, maar ik zal daar de komende tijd zeker op terugkomen, in colleges en geschriften.
Maar waarom moeten we dit weten, vraagt de licht cynische liberale lezer zich af. Want hoe weten we nu zeker dat Poetin, Vance c.s. dit allemaal echt geloven?
Het antwoord op die vraag is om meerdere redenen irrelevant. Niet ’t minst omdat die geo-ideologie allang van grote invloed is, wat wij er nu van denken of niet. De echte vraag is natuurlijk vele malen belangrijker: weet u nog waarin u zelf echt gelooft? Waartegen u ten strijde trekt? En waarom het waard is die strijd te strijden?
Beatrice de Graaf is hoogleraar geschiedenis van de internationale betrekkingen in Utrecht.
