Geavanceerde taalbots kunnen helpen mensen die verstrikt zijn geraakt in complottheorieën daaruit te bevrijden. Na gesprekken met een chatprogramma dat kunstmatige intelligentie gebruikt, blijken proefpersonen beduidend minder overtuigd van vermeende samenzweringen. Dat blijkt uit onderzoek van drie Noord-Amerikaanse gedragswetenschappers, gepubliceerd in het tijdschrift Science.
De onderzoekers deden twee tests met achtereenvolgens 774 en 1.515 proefpersonen die hadden aangegeven te geloven in een of meer complottheorieën. Hun werd gevraagd op te schrijven welke ze geloofden (uit een lijst van vijftien) en wat hen daarin aansprak. Vervolgens gingen de proefpersonen in gesprek met het taalprogramma GPT-4 Turbo, dat was geïnstrueerd tegen de gekozen complottheorie in te redeneren. De informatie die het programma gaf werd geverifieerd door factcheckers.
Na de gesprekken, in drie rondes en met een gemiddelde duur van acht minuten, bleek het geloof van de proefpersonen in hun favoriete complottheorie significant te zijn afgenomen. Ruim een kwart bleek er sterk aan te zijn gaan twijfelen. Dat effect hield ook bij controles maanden na het gesprek nog aan.
Gevoelig voor tegenspraak
De uitkomst is opmerkelijk, omdat vaak wordt aangenomen dat mensen die in complottheorieën geloven ongevoelig zijn voor tegenspraak en feiten die niet in hun wereldbeeld passen. Complotdenkers zouden immuun zijn voor falsificatie, wie eenmaal is verdwenen in het ‘konijnenhol’ komt daar niet meer uit tevoorschijn, of slechts met grote moeite. Het onderzoek van deze wetenschappers, twee psychologen en een cognitiewetenschapper, spreekt dat tegen.
De onderzoekers, verbonden aan MIT en de Cornell Universiteit, menen dat hun test een „verrassend optimistisch beeld” geeft van menselijke rationaliteit. Ook de psychologische behoeften die mensen in de greep zouden houden van complotdenken, zijn volgens hen veel minder sterk dan vaak gedacht. „Mensen blijken bereid te zijn hun overtuigingen aan te passen als ze worden geconfronteerd met sterke bewijzen”, aldus de onderzoekers.
Hun bevindingen zijn „interessant”, zegt de Maastrichtse hoogleraar radicalisering Jan-Willem van Prooijen, auteur van Hoax. Waarom mensen in complottheorieën geloven (2024). „We hebben al eerder gezien dat debunken helpt, maar het effect was daarbij wel kleiner dan in deze studie.” Dat komt volgens Van Prooijen omdat ChatGPT veel meer informatie paraat heeft dan de meeste mensen en complotdenkers dus beter van repliek kan dienen. „Complotdenkers hebben vaak hun eigen onderzoek gedaan en trekken hun eigen conclusies. Het is niet heel moeilijk om die te weerleggen maar dan moet je wel goed thuis zijn in de materie. Een chatbot heeft al die informatie al op een rij.”
Ook dat de proefpersonen wisten dat ze in gesprek waren met een taalprogramma en niet met een mens, dus zonder risico van publieke vernedering, kan een rol spelen, zegt Van Prooijen. „Mensen lijden niet graag gezichtsverlies, het kan zijn dat ze daar in de interactie met een computer minder last van hebben.”
Leggen van verbanden
Bedenkingen zijn er ook. „Complotdenkers zijn meestal niet happig om mee te doen aan wetenschappelijk onderzoek, dus hardcore complotdenkers zullen waarschijnlijk niet in de steekproef zitten”, zegt de Rotterdamse hoogleraar cognitieve psychologie Rolf Zwaan. Hij vindt het onderzoek goed uitgevoerd maar is sceptisch of de test ook bij diep-gelovige complotdenkers zou werken en vraagt zich af of de proefpersonen zich niet onbewust schikten naar de opzet van het onderzoek.
Zwaan betwijfelt meer in het algemeen of het wenselijk is mensen te overtuigen met behulp van AI. Ook ChatGPT kan bevooroordeeld zijn, zegt hij, en het gebruik ervan zou complotdenken zelfs in de hand kunnen werken. „ChatGPT is erg goed in het leggen van verbanden en het vinden van zulke, meestal vermeende verbanden is nu precies wat complotdenkers kenmerkt.” Hij acht het mogelijk dat het nog veel beter zou werken „als je AI zou gebruiken om mensen te overtuigen van een complottheorie dan wanneer je ze van dit idee probeert te genezen. Mensen zijn op zoek naar verbanden, en ChatGPT vindt die voor ze.”
