Secretaris-generaal van de NAVO: dat is gezien het gure politieke klimaat in de wereld een van de belangrijkste internationale posten van dit moment, misschien wel de belangrijkste. De veiligheid van Europa, kerntaak van het bondgenootschap, was in geen decennia zo in het geding als sinds de grootschalige invasie van Rusland in Oekraïne, twee jaar geleden. De NAVO doet er weer toe – en daarmee de secretaris-generaal.
Rusland is niet de enige uitdaging. De NAVO kijkt met toenemende bezorgdheid naar de groeiende assertiviteit én het groeiende arsenaal van China. Bovendien kruipen de autocratische staten steeds dichter naar elkaar toe. Noord-Korea en Iran zijn voor Rusland onmisbare wapendealers geworden, zoals deze week weer bleek tijdens het bezoek van Poetin aan Kim Jong-un. Aan de zuidrand van de alliantie bevindt zich met Noord-Afrika en het Midden-Oosten een politiek instabiele en licht ontvlambare regio, die wel de ‘ring of fire’ is genoemd.
Mark Rutte wordt het boegbeeld van een militaire alliantie in een fase van steeds hogere eisen aan haar daadkracht en cohesie. Eensgezindheid is het belangrijkste wapen van een defensie-alliantie – van een verdeelde NAVO liggen vijanden niet wakker.
Lastige verhoudingen
‘Rusland’ heeft de NAVO weliswaar een nieuw gevoel van urgentie gegeven, maar eenheid is niet eenvoudig voor een organisatie die bestaat uit 32 soevereine staten van zeer uiteenlopend formaat en met verschillende zorgen en belangen. De Verenigde Staten zijn dominant, Turkije, nummer twee in militair opzicht, is altijd bang dat het niet op waarde wordt geschat, Oost-Europeanen voelen zich achtergesteld bij de West-Europeanen en Frankrijk heeft van oudsher een lastige verhouding met het door Washington gedomineerde verbond.
Het is de secretaris-generaal die de cohesie moet helpen waarborgen. Zo zullen de zuidelijke bondgenoten erop toezien dat Rutte hen niet vergeet in een tijdperk dat alle aandacht naar de oostflank gaat. In het oosten zullen ze turven of ze onder Rutte als gelijkwaardige bondgenoten worden behandeld. In de Baltische landen, bij voorbeeld, hebben ze niets tegen Rutte persoonlijk, maar konden ze het niet goed zetten dat er wéér een West-Europeaan NAVO-baas wordt. Ze vonden dat zij nu ook eens aan de beurt waren. Bovendien hadden oostelijke bondgenoten meerdere vrouwelijke oud-premiers in de aanbieding voor een post die nog nooit door een vrouw is bezet.
Rutte maakte naam als politicus bedreven is in het smeden van kleine coalities
Er is geen land dat zoveel secretarissen-generaal leverde als Nederland. Rutte is na Dirk Stikker, Joseph Luns en Jaap de Hoop Scheffer de vierde Nederlander. Dat Nederland vaak aan de beurt was is overigens niet zo vreemd: het is een trouwe bondgenoot van het eerste uur, traditioneel Atlantisch en bovendien een klein land dat het evenwicht in de NAVO niet meteen verstoort.
De NAVO bestaat uit twee delen. De militaire tak is een fijnmazig samenwerkingsverband waarin 32 landen delen van hun krijgsmacht onder het centrale gezag van één – Amerikaanse – opperbevelhebber brengen. Het militaire apparaat krijgt opdrachten van het hoogste politieke orgaan, de Noord Atlantische Raad. De secretaris-generaal, afkomstig uit Europa, is de voorzitter van die raad.
Aan de grote vergadertafel in het hoofdkwartier in Brussel zitten wekelijks de NAVO-ambassadeurs, die met hun staven kantoor houden in het immense complex aan de noordrand van Brussel. Een paar keer per jaar zitten er de ministers van Defensie en van Buitenlandse Zaken. Gemiddeld één keer per jaar komen de regeringsleiders bijeen voor een NAVO-top. Rutte leidt straks die vergaderingen.
De ‘sec-gen’ is in theorie de uitvoerder van de wil van de bondgenoten, maar hij heeft ook ruimte om zelf initiatieven te ontplooien. Of hij die ruimte neemt, is afhankelijk van zijn persoonlijkheid. Het ligt niet voor de hand dat Rutte alleen zal doen wat hem wordt opgedragen. Rutte maakte internationaal naam als politicus die graag oplossingen zoekt, die bedreven is in het smeden van kleine coalities, die je blijft lastig vallen als hij iets van je gedaan wil krijgen. Hij speelde die rol bijvoorbeeld met succes in het touwtrekken over de levering van wapensystemen aan Oekraïne.
Met stip bovenaan Rutte’s nieuwe agenda staat uiteraard Oekraïne. Als het aan het front voor Kyiv tegenzit en westerse wapenleveranties weer eens haperen, zal de Oekraïense president Volodymyr Zelensky snel Rutte bellen. Tot nu toe loopt de steun voor Oekraïne formeel buiten de NAVO om. Dat gaat veranderen. De NAVO krijgt straks een rol in de training van Oekraiënse militairen en in de coördinatie van wapenleveranties.
China als uitdager
China wordt niet als vijand aangemerkt, maar als een „systemic challenge”, een land dat het Westen uitdaagt. Hoe serieus de Chinese dreiging wordt genomen, bleek deze week toen bekend werd dat de NAVO overweegt meer nucleaire wapens op stand-by te zetten, onder andere omdat China zijn kernwapenarsenaal vergroot.
Discussies over de modernisering van kernwapens en de juiste dosering van nucleaire afschrikking worden gevoerd in de Nucleair Planning Group van de NAVO, straks onder voorzitterschap van Rutte.
De grootste uitdaging komt mogelijk niet van buiten, maar uit eigen kring. Rutte krijgt de functie ook omdat hij heeft bewezen om te kunnen gaan met Donald Trump. Als Trump de verkiezingen wint, breekt voor de NAVO een onrustige fase aan. Trump heeft in het verleden fel uitgehaald naar de Europese bondgenoten die te weinig spendeerden aan defensie. Inmiddels voldoen weliswaar 23 van de 32 bondgenoten aan de minimumnorm van 2 procent van het bbp, maar de druk om méér uit te geven groeit ook.
De noodzaak van een sterke Europese verdediging neemt gezien de Russische dreiging snel toe, tegelijk neemt de kans dat de VS op termijn minder over zullen hebben voor de verdediging van Europa ook toe.
Daarnaast is ongewis of de VS Oekraïne ook onder Trump zo royaal blijven steunen. Rutte zou wel eens klem kunnen raken tussen zijn belangrijkste opdrachtgever in het Witte Huis en nood van zijn politieke vriend Zelensky.
Oud-NAVO-ambassadeurs vertellen graag over de NAVO-top in Brussel in 2018 toen Trump snoeihard uithaalde naar de Europeanen omdat ze niet aan de NAVO-norm voldeden. Rutte onderstreepte toen dat de Europeanen sinds de komst van Trump wél al veel meer voor defensie uittrokken. Hij zou dat als zijn succes kunnen claimen – hetgeen Trump na afloop van de vergadering meteen deed. Rutte zal de komende jaren nog heel vaak een creatieve uitweg uit penibele situaties moeten vinden.
