Archeologen, nationalisten en druïden op de bres voor Stonehenge

Dit gebied hier, rond Stonehenge, was bedoeld voor de doden, voor rituelen rond hun crematies en begrafenissen. En daarachter, wijst Kate Freeman naar de glooiende heuvels, dat deel zou voor de levenden bedoeld zijn geweest. „Dit is een van de dichtst geconcentreerde archeologische vindplaatsen van Europa.”

En dáár moet de ingang van de autotunnel komen, gaat Freeman verder, vlakbij een plek waar veel artefacten uit de middensteentijd zijn gevonden. Is ongeveer acht minuten tijdwinst voor automobilisten de verwoesting van zo’n bijzonder gebied waard, vraagt ze zich af. Voor haar een retorische vraag, want Freeman voert campagne namens The Stonehenge Alliance om de bouw van de tunnel tegen te houden. „Wij gebruiken graag het woord ontheiliging.”

Al jaren is een strijd gaande tussen aan de ene kant de landelijke overheid, die een tunnel en enkele grote rotondes wil aanleggen om de verkeersdrukte op de weg langs Stonehenge te verlichten. En aan de andere kant een bonte verzameling van tegenstanders – archeologen, nationalisten, milieuactivisten en druïden – die het werelderfgoed wil beschermen. Stonehenge is een van de beroemdste prehistorische stenenformaties ter wereld en staat sinds 1986 op de Unesco-werelderfgoedlijst.

De rechter doet waarschijnlijk deze of volgende week uitspraak over de vraag of de huidige minister van Transport Mark Harper (Conservatieve Partij) zijn goedkeuring voor het bouwproject had mogen geven.

‘Robuust plan’

Ideeën voor een tunnel bij Stonehenge bestaan al sinds de jaren negentig, maar werden lang weinig concreet. Tot in december 2014 David Cameron, in die tijd premier, een tunnel aankondigde als onderdeel van miljardeninvesteringen in de landelijke infrastructuur: „Dit is geweldig nieuws voor het zuidwesten. […] Iedereen wil dit zien gebeuren, het is een robuust plan.” Inspecties en aanbestedingsprocedures volgden, maar ook de tegenstanders organiseerden zich. In 2021 begon The Stonehenge Alliance voor het eerst een rechtszaak en won. Volgens de rechter had de minister van Transport, Grant Shapps, onvoldoende naar de impact voor alle verschillende facetten van het gebied gekeken en had hij alternatieven moeten overwegen.

Shapps ging niet in beroep, maar de overheid zette toch door: zijn opvolger, minister Harper, stemde in juli vorig jaar in met een licht aangepast plan. De tunnel en de rotondes – de geschatte kosten zijn 1,7 miljard pond, bijna 2 miljard euro – moeten er volgens hem komen. Een „vrij stromende, betrouwbare verbinding” zou economische groei en toerisme in de regio bevorderen.

Het is waar, ook de tegenstanders van de tunnel erkennen het: de eenbaansweg die onder Stonehenge langs loopt, kan enorm druk zijn. „Waarschuwing, file waarschijnlijk”, staat op de verkeersborden langs autoweg A303, vlak voor de stenen formatie achter de heuvel opdoemt. Met meteen erna waarschuwingsbordjes dat stilstaan in de berm hier niet mag. De rest van de A303 bestaat uit tweebaanswegen, maar bij Stonehenge versmalt de weg en vormt die een soort trechter voor het verkeer. Vooral in weekenden en vakanties is het druk, omdat de weg naar de zuidwestkust en Cornwall leidt.

In de nieuwe plannen zou elke rijrichting twee banen krijgen én zou de tunnel het zicht op de stenen wegnemen. Vooral voor lokale weggebruikers een voordeel, omdat toeristen dan niet meer zullen inhouden om een foto te nemen. Erfgoedorganisaties English Heritage en National Trust, de eigenaren van de grond rond Stonehenge, zijn ook vóór. Zij willen van de oude A303 een wandelroute maken zodat toeristen die Stonehenge bezoeken een betere ervaring krijgen dan nu, met het geruis van de autoweg op de achtergrond. Al overstemmen vandaag de bezoekers die druk zijn met selfies maken met de stenen het verkeersgebrom.

Ingegraven Tories

De aanleg van de tunnel is inmiddels een „zwaar gepolitiseerd” onderwerp, stelt Kate Freeman van The Stonehenge Alliance vast. De Conservatieve Partij „heeft zich ingegraven en kan moeilijk terug”, denkt zij. De populariteit van de Tories staat landelijk onder druk en hier in de regio hebben ze nog veel kiesdistricten en gemeenten in handen. „Een lokaal verkeersprobleem oplossen zou hen helpen”, zegt Freeman, „al vraag ik me af of dat echt zo zou uitpakken met alle kritiek rond dit plan”.

Ook Unesco, de VN-organisatie voor onderwijs, wetenschap en cultuur die de werelderfgoedlijst beheert, heeft bedenkingen. In 2022 stelde een Unesco-onderzoekscommissie vast dat een tunnel inderdaad een positieve invloed op het gebied zou hebben, omdat de huidige weg dwars door het erfgoed raast. Maar de bezwaren zijn groter: uitgravingen voor een tunnel zouden „een onomkeerbare negatieve impact hebben” vanwege het verwijderen van prehistorische stukken. Het gebied „is buitengewoon waardevol voor archeologisch onderzoek, er worden nog steeds nieuwe ontdekkingen gedaan die bijdragen aan ons begrip van de prehistorie”, schrijven de onderzoekers.

Uitgravingen voor een tunnel zouden „een onomkeerbare negatieve impact hebben” vanwege het verwijderen van prehistorische stukken

Wat zijn de alternatieven? Een snelweg die om het archeologische gebied heen leidt ligt voor de hand, maar daarbij stuit de overheid op problemen met andere grondeigenaren. In het noorden ligt een trainingsgebied van het ministerie van Defensie. En het land in het zuiden is in handen van rijke particulieren, onder wie de Britse artiest Sting. „Unesco is de partij die de minste weerstand kan bieden”, zegt Kate Freeman. De VN-club kan wel Stonehenge van de werelderfgoedlijst verwijderen. Dat zou een uitzonderlijk besluit zijn, dat Engeland wel al eerder is overkomen, bij de havendokken van Liverpool.

Besluit de rechter binnenkort in het voordeel van de overheid, dan gaat The Stonehenge Alliance zeker in hoger beroep, aldus Freeman. Dan overwegen ze een kort geding om de werkzaamheden tegen te houden, want die beginnen volgens de plannen al in april. Ze wijst naar de grafheuvels waar de weilanden rond Stonehenge mee zijn besprenkeld. „Duizenden jaren lang bestond er respect voor dit landschap. Zelfs de Romeinen schijnen er rekening mee te hebben gehouden. En nu dit.”