Afrika Museum in Berg en Dal wil sluiten vanwege conflict over toekomst

Te „stereotiep”, dat vindt de directie van het Afrika Museum in Berg en Dal van de nagebouwde Afrikaanse dorpjes op het terrein van het museum in Nijmegen. Die dorpjes zijn deel van een discussie over de toekomst van het museum die al jaren woedt, en op korte termijn concrete gevolgen lijkt te krijgen. Het museum gaat mogelijk al eind november dicht.

Dat wil de directie van het Nationaal Museum van Wereldculturen (NMVW), waarvan het Afrika Museum onderdeel uitmaakt. Dagblad De Gelderlander berichtte vrijdag over de voorgenomen sluiting.

Dat voornemen volgt na jaren van onenigheid over de koers en collectie van het Afrika Museum, tussen het NMVW en de paters die het museum in de jaren vijftig oprichtten en nog altijd eigenaar zijn van pand en terrein in de heuvels bij Nijmegen.

Door dat slepende conflict besloten beide partijen eerder al om uit elkaar te gaan: het huurcontract loopt tot eind 2024. Maar met een vervroegde sluiting zijn de paters het oneens, en de onmin is inmiddels zo hoog opgelopen dat de partijen via hun juristen met elkaar communiceren.

„Wij hadden dit graag pas naar buiten gebracht als er duidelijkheid was”, benadrukt algemeen directeur Marieke van Bommel van het NMVW. „Dat we nu willen sluiten heeft een aantal redenen. We willen dit goed afronden voor onze medewerkers en onze collectie, en we vragen ons af: wat kunnen we inhoudelijk nog verantwoorden?”

Het Afrika Museum in Berg en Dal beheert een collectie van ruim achtduizend voorwerpen, die is opgebouwd vanuit een collectie die missionarissen meebrachten uit met name Tanzania, Angola, Nigeria en Ivoorkust. Bij het museum hoort sinds de jaren tachtig een groot buitenterrein met gereconstrueerde Afrikaanse ‘woonerven’.

Met de collectie wordt ‘onzorgvuldig’ omgegaan: Wat gebeurt er straks met het Afrika Museum?

De omgang met de collectie heeft de afgelopen jaren zodanig een wig gedreven tussen de museumdirectie en de paters, dat beide partijen van elkaar af willen. „Er waren twijfels over de kwaliteit van het Nationaal Museum. Over de manier waarop ze met de collectie en met hun doelstellingen omgingen”, zegt vertegenwoordiger Carel Verdonschot van de Congregatie. Tegelijk is er onenigheid over het eigenaarschap van de collectie: welk deel is rijkserfgoed, wat is van de Congregatie?

‘Wereldburgerschap’

Het Afrika Museum was tot 2014 een zelfstandig museum, toen het fuseerde met het Museum Volkenkunde in Leiden en het Tropenmuseum in Amsterdam tot het NMVW. Het NMVW wordt grotendeels betaald door het ministerie van OCW en beheert een rijkscollectie.

De NMVW-musea willen bezoekers „inspireren tot wereldburgerschap”. In 2019 werd met dat doel een deel van de vaste opstelling van het Afrika Museum vernieuwd: ‘Inspirerend Afrika’ toont sindsdien moderne kunst en design. Daarna wilde het museum de vaste expositie met etnografische objecten aanpakken, en ook het museumpark met dorpjes.

„Het zou meer naar de hedendaagse context moeten. Weg van het stereotiepe”, zegt Van Bommel, die sinds 2021 directeur is van het NMVW en het Wereldmuseum in Rotterdam. Over de toekomst van de dorpjes was nog geen besluit genomen. „Afbreken was misschien een denkrichting, maar je had ook hedendaagse Afrikaanse architecten er een visie op kunnen laten geven.”

Activisten nemen Congolees beeldje mee uit Afrika Museum

Rond 2019 ontstond er echter onenigheid tussen het museum en de eigenaren van het landgoed. De Congregatie van de Heilige Geest – de Spiritijnen – bestaat uit een veertigtal paters: voormalige Nederlandse missionarissen die inmiddels in de tachtig zijn, en Afrikaanse geloofsgenoten die hun parochiewerk voortzetten.

Er gebeurde bij het ontstaan van de onenigheid in 2019 veel tegelijk, en over wat er precies voorviel, zijn de partijen het oneens. In ieder geval zocht de Congregatie naar een nieuwe eigenaar voor het landgoed. Het museum zou daar blijven, maar de Congregatie overwoog wel om een deel van de collectie mee te verkopen. Dat plan ging uiteindelijk niet door (al werden twee stukken verkocht), maar tijdens die overleggen kwam de relatie zodanig op het spel te staan dat het besluit viel om het huurcontract van het museum per 31 december 2024 te beëindigen.

Er was discussie met het NMVW over de koers van het museum, vertelt vertegenwoordiger Carel Verdonschot van de Congregatie. „Het doel van de samenwerking was dat je drie authentieke musea in stand houdt [de drie NMVW-musea, HvS]. Als je vervolgens besluit: ik wil maar twee musea, of ik wil alleen een goedkope tentoonstellingslocatie: dat is niet zoals de afspraken gemaakt zijn.”

‘Negatieve verhouding’

De Congregatie was echter vooral ontevreden met het collectiebeheer. Dat was „niet was wat je verwacht van een professioneel museum”. Het NMVW „deelt de mening niet” dat het onzorgvuldig was met collectie en gebouwen, reageert directeur Van Bommel. Hoe dan ook is het museum nu zo ver dat het „bekijkt of het niet beter is een punt te zetten”. zegt ze. Daarom wil ze in november al de deuren van het Afrika Museum sluiten. „Hoelang blijven we hangen in deze negatieve verhouding?”

Een breuk lijkt onafwendbaar. Het NMVW zoekt naar een nieuwe locatie in de regio voor een „wereldmuseum dat een bredere scope heeft dan alleen het continent Afrika”.

Het Afrika Museum wil zelfstandig verder, mét medeneming van de collectie. Een woordvoerder van het ministerie van OCW, dat eigenaar is van de rijkscollectie, bevestigt dat daarover een discussie loopt, en dat er mediation is aangeboden.

De Congregatie wil dat het ministerie het eigenaarschap van het Afrika Museum over de collectie erkent – inclusief de dorpjes, zegt Verdonschot. „De collectie is met een duidelijk doel verzameld. Het binnen- en buitenmuseum hebben een directe relatie met elkaar. Dat is één groot museumstuk. Die willen we graag bij elkaar houden, om daarmee vervolgens actuele thema’s voor het voetlicht te brengen.”

De Congregatie stevent af op een rechtszaak, erkent hij. „Voor een zelfstandig museum moet ik nieuwe financiers zoeken. Ik heb er baat bij dat er snel duidelijkheid komt.”