De moeizame comeback van het zeegras, een plant die ooit een hoofdrol speelde langs de Nederlandse kust

Het beschermt de kust, bevordert de biodiversiteit en neemt CO₂ op, maar staat niet vaak in de schijnwerpers: zeegras. Een eeuw geleden tierde de waterplant welig in de Waddenzee en draaide er zelfs een complete industrie op, maar nu is-ie vrijwel helemaal verdwenen. En met de plant alle positieve effecten. „Het vormt een essentieel ecosysteem; het gaat niet alleen om een paar plantjes”, aldus zeegrasonderzoeker Laura Govers. Biologen werken daarom met man en macht aan de terugkeer van zeegras in de Waddenzee en de Zeeuwse delta. Maar dat heeft nog veel voeten in de aarde. De geschiedenis en toekomst van Nederlands zeegras in zes delen.

1Een soort landgras – maar dan anders

„Zeegras lijkt een beetje op landgras”, vertelt Laura Govers, adjunct-hoogleraar mariene ecologie en natuurbeheer aan de Rijksuniversiteit Groningen en wetenschapper bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee. Ze bestudeert de plant al sinds 2009 en is nauw betrokken bij herstelprojecten in de Waddenzee en Zeeuwse Delta – ze monitort de plant al duikend of wadlopend zelf. Zeegras is geen grassoort maar een bloeiende plant, met bloemen, zaden en stuifmeel. „Anders dan wieren (of algen) wortelt het in de bodem en neemt het met de wortels ook voedingsstoffen op.”

Zeegras evolueerde als landplant tussen de 70 en 100 miljoen jaar geleden terug de oceaan in. Terug, omdat landplanten zo’n 450 miljoen jaar geleden zelf uit algen ontstonden. Zeegras is de enige groep van hogere planten of vaatplanten – planten die een vaatsysteem hebben om water te transporteren – die in de zee voorkomt.

In Nederland komen twee soorten zeegras voor: groot zeegras, Zostera marina, en klein zeegras, Zostera noltii. Groot zeegras kan een meter lang worden en kent twee zogenoemde morfotypes. Meerjarig groot zeegras leeft permanent onder water, plant zich voort via de wortelstokken en kan 50 jaar oud worden. Eenjarig groot zeegras groeit op droogvallende bodem, komt ieder voorjaar opnieuw op en is daardoor kwetsbaarder. Klein zeegras wordt zo’n twintig centimeter lang, is meerjarig en leeft in droogvallende gebieden.

Zoom in

2Minstens zo belangrijk als koraal

Erg indrukwekkend zien de groene sprietjes er niet uit, maar schijn bedriegt. „Zeegrasvelden zijn net zo belangrijk als koraalriffen”, stelt Govers. „Het vormt een essentieel ecosysteem; het gaat niet alleen om een paar plantjes.” Zeegras beschermt de kust door golven en stroming te dempen. En de wortelmatten houden sediment vast, wat ook kusterosie tegengaat. Zeegrasvelden vormen daarnaast een belangrijke kraamkamer voor vissen en andere zeedieren. Ook zorgt het voor helderder water, doordat het de stroming vertraagt waardoor sediment bezinkt.

Alle zeegras was in 1932 in één klap verdwenen. Elders herstelde het, maar niet in Nederland

Bovendien is zeegras erg efficiënt in het opslaan van CO₂ in de bodem: 30 procent van alle opgeslagen koolstof in de oceaan zit in zeegrasbodems. „Je kunt het vergelijken met bossen op land, qua zuurstofproductie en habitat”, aldus Govers. Verrassend veel effect, voor een relatief klein plantje. Maar zeegras verdwijnt wereldwijd in rap tempo: twee voetbalvelden per uur, aldus Fee Smulders, zeegrasecoloog bij Wageningen Marine Research. Ze onderzoekt zeegras in de Nederlandse Cariben, waar nog 2.000 hectare groeit. Samen met koraalriffen en tropische regenwouden zijn zeegrasvelden de meest bedreigde ecosystemen. De mens vormt de grootste bedreiging; met name door watervervuiling en het actief weghalen langs de kust. Smulders: „Bijvoorbeeld bij resorts, daar willen mensen het niet.”

3Van bloeiende industrie naar bijna uitgestorven

Een eeuw geleden floreerde het zeegras uitbundig langs de Nederlandse kust. Tot 1930 groeide er ruim 15.000 hectare groot, meerjarig zeegras in de Wadden- en Zuiderzee. Honderden families leefden van de ‘wiervisserij’, vooral op Texel en het toenmalige eiland Wieringen. Govers: „Het was een heel professionele vloot. Ze wisten ook wel dat het geen wier was, maar zo noemde men het.” Zeegras werd gebruikt in matrassen, kussens, als muurisolatie en in dijken.

In één klap verdween dat in 1932 allemaal. Govers: „Het is moeilijk te achterhalen wat nou precies de oorzaak was.” Enerzijds trof namelijk een zeegrasziekte (de schimmel Labyrinthula zosterae) het gehele noordelijk halfrond, anderzijds was het ook het jaar waarin de Afsluitdijk de Zuiderzee afsloot en het water sterk vertroebelde.

Waar in andere Europese landen het zeegras herstelde van de ziekte, is dat in de Waddenzee nooit gebeurd. Waarschijnlijk komt dat doordat met het verdwijnen van het zeegras de Waddenzee troebeler werd, zegt Govers. Zeegras zorgt namelijk zelf voor het benodigde heldere water voor de fotosynthese om te floreren. Is het zeegras eenmaal weg en het water troebel, dan komt het moeilijk op eigen houtje terug. Zeker als er geen nabije populatie is waaruit het zich kan herstellen.

Zoom in

In de Waddenzee groeide naast de ondergedoken soort honderden hectares droogvallend groot en klein zeegras. Dat leek de kaalslag in eerste instantie te overleven. Ook in de Zeeuwse delta bloeide zeegras: in de Oosterschelde, Grevelingenmeer en het Veerse Meer. Maar al die populaties gaan sinds de jaren zeventig achteruit, met name door watervervuiling, algengroei en afsluitingen van de zeearmen door de Deltawerken. De paar duizend hectaren daar stierven in de loop der jaren vrijwel volledig uit.

Na de eeuwwisseling was er al met al slechts zo’n 200 hectare zeegras over in heel Nederland – een luttele 1 procent van wat er honderd jaar eerder was.

4’s Werelds grootste herstelde droogvallende zeegrasveld

Sinds 2022 werkt Rijkswaterstaat met verschillende universiteiten en bedrijven aan grootschalig zeegrasherstel en herstelonderzoek in de Waddenzee en de Zuidwestelijke Delta. Het bouwt voort op het werk van Natuurmonumenten, dat sinds 2014 werkte aan zeegrasherstel in de Waddenzee. Jaarlijks wordt zeegras gezaaid of met stekjes geplant en gemonitord. Het project is onderdeel van de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) en Natura 2000 en moet de ecologische waterkwaliteit verbeteren. Het huidige doel is om het ondergedoken zeegras in de Waddenzee te herstellen naar 10.000 hectare. In de Zeeuwse delta mikt Rijkswaterstaat nu op vijf hectare in het Grevelingenmeer en vijf in het Veerse Meer. De haalbaarheid van deze aantallen wordt nog onderzocht. En in de Oosterschelde werkt The Seagrass Consortium aan zeegrasherstel, samen met de Rijksuniversiteit Groningen.

Al sinds de jaren negentig – en een enkel onderzoek in 1950 – onderzoeken biologen de herstelmogelijkheden van groot zeegras. Na jaren van onderzoek, uitproberen, zaadverlies door een zeegrasinfectie en het fijnslijpen van de zaaitechniek (met een kitspuit van de bouwmarkt in plaats van uit een drijvende zak), boekten de zeegrasherstellers toch nog onverwachts een succes in 2018.

Zoom in

Het zaaien gebeurt met een kitspuit van de bouwmarkt

Bij het onbewoonde waddeneiland Griend ontstond namelijk het grootste herstelde droogvallende zeegrasveld ter wereld. „De locatie ontdekten we eigenlijk per toeval, omdat we daar rondliepen voor een ander project”, lacht Govers. Uit modellen kwam de plaat niet naar voren als geschikte plek voor zeegrasherstel, maar de onderzoekers zagen klein zeegras groeien en besloten een poging te wagen met groot zeegras. Grootschalig herstel was nog niet het doel. Maar de zaden sloegen aan en het zeegrasveld breidde zich uit tot bijna 1.700 hectare in 2024. Positieve effecten van het zeegras zijn ook al meetbaar, aldus Govers. De biodiversiteit is in het zeegrasveld 30 procent hoger dan op omringende kale wadplaten: net als in van nature voorkomende zeegrasvelden.

Het is nog te vroeg om te stellen dat het zeegras bij Griend permanent is teruggekeerd, zegt Govers. „Het heeft wel al een hittegolf en ijs overleefd, dus we hebben goede hoop. Maar we willen wel een vinger aan de pols houden.”

Het succes van Griend wil Rijkswaterstaat nu kopiëren naar een nieuwe locatie, nabij Ameland. Ook wordt klein zeegras toegevoegd aan het onderzoek op de locaties. In de Zeeuwse delta lopen ook experimenten met groot en klein zeegras. Sinds 2022 zijn de proeven in de Grevelingen succesvol, vertelt Marloes van der Kamp, marien ecoloog bij adviesbureau Witteveen+Bos, hoofdaannemer van zeegrasherstelproject Waddenzee & Zeeuwse Delta. „Het heeft de winter overleefd en we hebben grip gekregen op een succesvolle herstelmethode.”

5Van 1 miljoen naar 100.000 donorzeegraszaadjes

Volgens Govers loopt Nederland wereldwijd voorop met zeegrasherstel, „omdat we al zo vroeg heel veel zeegras verloren hebben”. Ook Van der Kamp ziet dat andere landen „vol bewondering” kijken naar het grootschalige, landelijk georganiseerde herstelproject. Van der Kamp: „De schaal en de samenwerking met wetenschap, bedrijfsleven en overheid helpt ons enorm om meters te maken. In andere landen zijn projecten vaak veel kleinschaliger en moeten er particuliere fondsen aangeschreven worden of mist de toegepaste blik van het bedrijfsleven. Wat we in Nederland doen is echt uniek.”

Toch loopt het herstel nog niet helemaal van een leien dakje. Govers: „We willen heel snel vooruit, maar de kennis is er nog niet helemaal. Processen op ecosysteemniveau gaan veel langzamer dan we eigenlijk zouden willen als mensen.” Naast de kennisachterstand ontstond vorig jaar een nieuw probleem: een tekort aan zeegraszaad. De zaadjes voor het succesvolle veld bij Griend kwamen in groten getale uit Duitsland. Maar „zeegras is booming”, aldus Govers, en de vraag naar zaadjes neemt sterk toe. Voorgaande jaren waren er steeds een miljoen zaadjes beschikbaar voor het Nederlandse herstelproject, sinds vorig jaar nog maar honderdduizend. „Dat komt doordat de Duitsers de bescherming van zeegras hebben aangescherpt”, legt Van der Kamp uit. „Ze stellen nu alleen nog maar zaad beschikbaar voor onderzoek, niet voor herstel.”

Rijkswaterstaat verkent de mogelijkheid om zelf zaaigoed te kweken, vertelt Van der Kamp. Ook wordt voorzichtig wat geoogst in de velden bij Griend. Tot die tijd is het beschikbare zaad een belangrijke limiterende factor van het herstel van groot zeegras in de Waddenzee.

Zoom in

6Tuinieren hoort niet thuis in de Waddenzee’

Govers merkt dat haar enthousiasme voor de zeegrasherstelwerkzaamheden niet door iedereen gedeeld wordt. „Sommige mensen denken dat de Waddenzee het laatste stukje wildernis is en vinden dat ‘tuinieren daar niet thuishoort’. Ze zeggen dat het een dynamisch natuurlijk systeem is dat je met rust moet laten”. Maar zo onberoerd is de Waddenzee helemaal niet, vervolgt ze: denk alleen al aan visserij, gaswinning, baggeren, zoutwinning en recreatie. En dan is de Waddenzee ook zelf nog eens niet goed in staat tot herstel, vanwege de aangelegde dammen en dijken die de stroming veranderen en een „gebrek aan effectieve gebiedsbescherming”.

Govers vraagt zich hardop af of herstel naar een Waddenzee vol zeegras, zoals een eeuw geleden, nog wel mogelijk is: „De Waddenzee is door de mens te veel veranderd.” In het Grevelingenmeer en het Veerse Meer lijkt het zeegras ondertussen juist beter aan te slaan dan verwacht, dus misschien is daar meer herstel mogelijk. „Het mooie van dit herstelproject is dat we al doende leren wat realistisch is”, aldus Van der Kamp. Naast herstel is bescherming van de laatste bestaande velden minstens net zo belangrijk, benadrukt Govers. „Want dat is veel effectiever. Bestaande velden hebben alle belangrijke ecosysteemfuncties al.”

Zoom in

Zoom in

Foto Laura Govers



Delen





Mail de redactie