Elk regenseizoen treedt de Amazone in Brazilië buiten haar oevers en verandert het dagelijks leven in de dorpen van de overstromingsgebieden, de zogeheten várzea. Grote slangen, zoals anaconda’s (Eunectes sp.) van meer dan twee meter lang, zoeken dan hun weg vanuit het water de dorpen in. Wanneer mensen oog in oog komen te staan met deze uit duistere mythen bekende dieren, doden ze de slangen vaak. Zo vaak zelfs, dat bewoners inmiddels rapporteren elk jaar minder anaconda’s te zien.
De anaconda geldt nog niet als bedreigde diersoort, maar de groeiende spanningen tussen mens en slang baren de Braziliaanse etnobioloog Beatriz Cosendey zorgen. Ze trok ruim twee maanden het Amazonegebied in om te achterhalen waarom bewoners de slangen doden en of dat te voorkomen is. Daarbij verbleef ze in vijf dorpen langs de rivier en sprak met varzeiros – traditionele, niet-inheemse bewoners, die vaak geboren zijn in de gemeenschappen en over diepgewortelde lokale ecologische kennis vervoegen. Haar bevindingen verschenen onlangs in het wetenschappelijke tijdschrift Frontiers.
Lokale mythes beschrijven anaconda’s als duivelse wezens. Een van de bekendste verhalen gaat over de Grote Slang, een reus die onder de rivier zou slapen, het water laat beven en ogen als vuur heeft. Onderzoekers dachten dus dat angst voor zulke wezens de voornaamste reden was voor het doden van anaconda’s. Een andere veronderstelde reden is het gebruik van slangenvet, dat in de volksgeneeskunde bekendstaat om zijn wondhelende en ontstekingsremmende werking.
Echter, uit Cosendeys interviews blijkt dat veel bewoners, vooral mannen, anaconda’s uit woede doden – omdat de slangen hun kippen roven. Voor de gemeenschappen zijn kippen kostbaar – niet alleen als voedselbron, maar ook omdat ze duur voer nodig hebben. Een bewoner vertelde hoe hij een anaconda doodde nadat die zijn laatste kip had verzwolgen. Hij haalde het dode dier uit de buik van de slang – „hij was nog vers” – en at hem alsnog op.
Kippenhokken en varkensstallen
Veel bewoners konden precies aanwijzen waar de slang het kippenhok binnendrong – meestal via een spleet waar hij wel naar binnen kon, maar door zijn gezwollen lijf na het eten niet meer naar buiten. Ze vertelden dat ze hun kippenhokken en varkensstallen opnieuw moesten bouwen, omdat er te vaak anaconda’s binnendrongen. In gesprek met de lokale bevolking heeft Cosendey een praktische oplossing ontwikkeld: steviger hokken met fijnmazig gaas en nauwe spijlen. Daarmee zijn zowel kippen als slangen beter beschermd.
„We kunnen mensen niet simpelweg vragen om geen anaconda’s te doden als deze slangen hun voedsel of levensonderhoud bedreigen”, benadrukt ze. „Daarom lijkt het verminderen van het conflict, terwijl we tegelijkertijd bewustwording creëren over het belang van het behoud van de soort, een veelbelovende aanpak.”
Als etnobioloog zet Cosendey zich in voor een wetenschap die beter aansluit bij het leven van lokale bevolking. De discipline bevindt zich op het snijvlak van ecologie, natuurbescherming en traditionele kennis. „Etnobiologie biedt inzichten die puur biologische benaderingen vaak over het hoofd zien”, zegt ze in een persbericht.
Volgens Cosendey helpt het om bruggen te bouwen tussen wetenschap en samenleving. Ze hoopt op meer natuurbeschermingsprojecten waarbij gemeenschappen actieve deelnemers zijn in plaats van passieve toeschouwers.
Koning Willem-Alexander geeft een vriendelijk klopje op de schouder van Donald Trump. Hij hoopt dat de Amerikaanse president lekker heeft geslapen, zegt hij, in een veel gedeelde video. “Het was geweldig”, zegt Trump over het logeerpartijtje. Niks geks aan de hand, maar dan. Koningin Máxima, die met open mond het door zonnebank en spray-tan oranje gekuste gelaat van Trump en zijn pruilmondje bestudeert, draait zich om richting de camera en… doet hem na?
Dat denken in diverse media in elk geval. Het filmpje wordt gedeeld door Hart van Nederland, Vandaag Inside en natuurlijk door Dumpert. En dan zijn er nog de talloze X-accounts die ermee aan de haal gaan.
Toch zou het imiteren van de uitdrukking van Trump door de koningin niet eens zo vreemd zijn. Uit diverse onderzoeken blijkt dat mensen, over het algemeen onbewust, de gezichtsuitdrukkingen of lichaamstaal van gesprekspartners imiteren. Psycholoog Chris Riddell deed er onderzoek naar en vertelde er twee jaar geleden over in een interview met weekblad Mare. Hij stelt dat het imiteren van een ander automatisch gaat, omdat “we denken zo onze gesprekspartner beter te kunnen voorspellen of inschatten”. Het helpt, zegt hij, begrip op te wekken, meer empathie te voelen.
Spiegelen
Riddell vraagt zich daarbij zelfs af, en dat is best relevant tijdens een evenement als de NAVO-top, of het “spiegelen” invloed heeft op “sociale keuzes”? Zou het ervoor kunnen zorgen dat “mensen elkaar leuker vinden of graag met elkaar samenwerken?” Het is nog niet helemaal duidelijk.
En wat is de “neurale verklaring” voor dat nabootsgedrag? Dat wilde Laurie Carr van de Universiteit van Californië weten, schrijft Medisch Contact. Bij ruim vijftig proefpersonen werd door middel van MRI-scans de “hersenactiviteit gemeten” tijdens “imitatie en observatie” – want geen imitatie is mogelijk zonder observatie. De onderzoekers ontdekten een “toegenomen activiteit in de inferiore cortex en de superiore temporale cortex” en “ook de limbische hersengebieden” vooral de “amygdala en de insula” tonen meer activiteit.
In het Nederlands: de emotionele centra binnen de hersenen worden geactiveerd tijdens spiegelgedrag. Met name de insula, die gaat over de verwerking van emoties, heeft een hoofdrol. Die speelt binnen de hersenen “de belangrijkste rol bij empathie”.
Voorzichtigheid geboden
Klinkt allemaal goed. Toch moeten we niet zomaar met dat spiegel aan de haal gaan, schrijft hoogleraar sociale psychologie en columnist Roos Vonk op haar blog (en in een paper voor de British Journal of Psychology). Ja, schrijft ze, “als mensen elkaar eenmaal aardig vinden, gaan ze elkaar vanzelf nog meer imiteren”. Daarom gaan mensen op elkaar lijken – “en hun huisdieren”. Maar geforceerde imitatie heeft “geen meerwaarde”, sterker nog, het ligt er “al snel te dik bovenop”.
Actief kiezen om te imiteren is dus niet zo’n goed idee. Laat het imiteren maar aan de “automatische piloot”, stelt ze. Wat wél kan, is opletten wat anderen doen en daar op inspelen. Zo kunnen collega’s in onderhandelingen “hardheid en onbuigzaamheid met dito gedrag” beantwoorden, waardoor het helemaal vastloopt. Wie de “primitieve principes die aan dit imitatiegedrag ten grondslag” ligt kan overwinnen, schrijft ze. “Kun je het gedrag van anderen sturen, immers: de ander gaat jou nadoen.”
Of dat het doel van koningin Máxima is geweest, is volstrekt onduidelijk en zal dat waarschijnlijk ook voor altijd blijven. Reacties van uit Amerika afkomstige gebruikers op YouTube zijn in elk geval niet louter enthousiast. Zij zien de „greatest president van Amerika ooit” belachelijk gemaakt worden. Een ander meent dat Máxima haar „ware persoonlijkheid” heeft laten zien, met daarbij een kotsende emoji.
Ook die reacties zijn niet zo gek. Spiegelen kan een diplomatieke daad zijn. Maar iemands gezicht nadoen met een gekke bek (hoewel die imitatie best accuraat is) is dat eigenlijk nooit. Als dat het was.
Liveblog NAVO-top
Trump noemt 5 procent NAVO-norm ‘monumentale winst’ voor VS en ‘westerse beschaving’
Svitlana Tichanovskaja heeft haar steunpilaar terug. Afgelopen zaterdag kwam haar man Sergej Tichanovski vrij na vijf jaar gevangenschap in een Wit-Russisch strafkamp. „We zullen elkaar versterken”, zegt de Wit-Russische oppositieleider in ballingschap Tichanovskaja vier dagen later in een Haagse hotelbar. „We zullen samen vechten en één kracht vormen.”
Zijn onverwachte vrijlating geeft de Wit-Russische oppositie een impuls, merkt ze. „Hoewel hij gewicht heeft verloren, zit hij vol energie.” De sterk vermagerde Tichanovski is bezig met het bedenken van projecten en heeft ontmoetingen met Wit-Russen door wie hij zich gesteund voelt, vertelt ze. „Zij zien een nieuwe golf van verzet door zijn vrijlating. Hij geeft hun een energy boost.”
Hij en Tichanovskaja beschouwen de vrijlating als een kans om Wit-Rusland onder de aandacht te brengen. Die was verflauwd door de oorlog in Oekraïne en de crisis in het Midden-Oosten. De 46-jarige Tichanovski geeft interviews aan internationale media, zijzelf is aanwezig bij de NAVO-top in Den Haag. „We grijpen dit moment aan om luidkeels te vertellen wat er in Wit-Rusland gebeurt.”
Lees ook
Lees ook: Met vrijlating politieke gevangenen hoopt Loekasjenko bij Trump in het gevlij te komen
Het land zucht sinds 1994 onder de repressie van de zelfbenoemde president Aleksandr Loekasjenko. Tichanovski werd in 2020 opgepakt in de aanloop naar de presidentsverkiezingen. Hij gold toen als de belangrijkste uitdager van Loekasjenko. Na zijn arrestatie nam zijn echtgenote deze rol over. Zij werd met een ruime meerderheid gekozen, maar Loekasjenko eiste zijn frauduleuze verkiezingswinst op. Protesten tegen hem werden neergeslagen.
Voor haar veiligheid vluchtte Tichanovskaja naar het buitenland. In 2021 werd haar man veroordeeld tot achttien jaar cel voor het „organiseren van massale onrust” en het „aanzetten tot sociale haat”. Met Tichanovski kwamen zaterdag dertien andere politieke gevangenen vrij. Volgens Tichanovskaja zitten er nog 1.150 politieke gevangenen vast in Wit-Rusland.
Ook in het buitenland is Tichanovskaja (42) niet veilig voor Loekasjenko. Bij de trap naar de hotelbar staat haar beveiliger. Terwijl haar man in de Litouwse hoofdstad Vilnius verblijft, heeft Tichanovskaja in Den Haag ontmoetingen met wereldleiders. Ze presenteerde dinsdag een document waarin ze onderstreept dat een vrij en democratisch Wit-Rusland bijdraagt aan de Europese veiligheid en onderdeel hoort te zijn van de Europese familie. „Zonder dit is er een constante dreiging vanuit Wit-Russisch grondgebied. Loekasjenko dient Poetins belangen, niet die van Wit-Rusland.”
Tijdens de persconferentie van u en uw man zondag bedankten jullie de Amerikaanse president Trump en zijn regering voor hun bemiddeling. In westerse landen wordt hij vaak bekritiseerd om wat hij doet. Voelt u zich in uw werk gesteund door hem?
„Natuurlijk zijn we hem dankbaar voor de inspanningen om politieke gevangenen vrij te laten. We zien ook Trumps pogingen om onderhandelingen te beginnen tussen Rusland en Oekraïne. Dat moeten we waarderen. Maar de vraag is: tegen welke prijs? Ik geloof er heilig in dat Oekraïne niet zomaar een taart is die in stukken gesneden kan worden en waarvan delen aan Rusland en andere delen aan Oekraïne gegeven kunnen worden. Alleen Oekraïners hebben het recht om te beslissen over de territoriale integriteit en soevereiniteit van hun land.”
De vrijlating viel samen met een ontmoeting tussen de Amerikaanse gezant Keith Kellogg en Loekasjenko in Minsk. Wat was het doel van zijn bezoek?
„Later dit jaar houden Rusland en Wit-Rusland een gezamenlijke militaire oefening in Wit-Rusland, Zapad 2025. Kellogg wilde er zeker van zijn dat deze oefening geen bedreiging vormt voor NAVO-landen en geen escalatie veroorzaakt. Via dit militaire onderwerp zijn ze erin geslaagd politieke gevangenen vrij te krijgen.”
Vanwege onder meer Loekasjenko’s repressie en de frauduleuze verkiezingen van 2020 hebben de Europese Unie en de Verenigde Staten sancties opgelegd aan Wit-Rusland. Tevens erkent het Westen hem niet als president. Heeft Loekasjenko iets teruggekregen met de vrijlating van de politieke gevangenen?
„Voor zover wij weten van niet. Deze vrijlating draaide voor Loekasjenko om publiciteit. Hij verlangt naar erkenning om uit zijn isolement te komen. Loekasjenko beseft dat er veranderingen in de regio kunnen komen door de oorlog van Rusland tegen Oekraïne. Uit lijfsbehoud wil hij overkomen als een belangrijke speler. Daarom had hij behoefte aan een ontmoeting met een grootmacht en was hij bereid veertien mensen vrij te laten. Natuurlijk is er overlegd met het Kremlin. Hij doet niets zonder goedkeuring van Vladimir Poetin. Uiteraard wil Loekasjenko dat de sancties worden opgeheven en dat de relatie met het Westen normaliseert. Maar zolang zijn repressie doorgaat, kan er geen versoepeling zijn van sancties. Dit is ons standpunt en dat stemmen we af met de Amerikanen.”
U zei dat Oekraïne niet verdeeld kan worden in stukken. Toch lijkt het erop dat Trump dit wel van plan is, toegeeft aan Poetins wensen en Oekraïne deels weggeeft aan Rusland. Bent u niet bang dat hij hetzelfde met Wit-Rusland zal doen?
„Natuurlijk maken we ons grote zorgen over de onafhankelijkheid en de veiligheid van Wit-Rusland. Het is ons werk en ook dat van onze Europese partners om te voorkomen dat Wit-Rusland als een troostprijs aan Poetin wordt geschonken. Daarom leggen we uit dat een vrij Wit-Rusland een strategisch belangrijke plaats inneemt binnen de Europese veiligheidsstructuur. Het is als een bufferzone tussen Rusland en Europa. Vergeet daarom Wit-Rusland niet. Als je ons land overlaat aan Poetin kan dat zeer slechte gevolgen hebben.”
Voor haar eigen ogen zag Tichanovskaja in het verkiezingsjaar van 2020 een opmerkelijke ontwikkeling: de ontwaking van een civil society tegen Loekasjenko. Mensen verenigden zich openlijk. Bijvoorbeeld tijdens Tichanovskaja’s verkiezingsbijeenkomsten in het land. In Brest stonden duizenden mensen met vreugde, hoop en vuur in hun hart naar haar te luisteren. Ook kwamen ze bijeen op pleinen in Minsk om te sporten, voor muziekoptredens en om bij te praten. Daarna volgde Loekasjenko’s repressie en werd het uit angst stil in Minsk en Brest.
Brandt dit vuur nog bij deze mensen en hoe houdt u dat vanuit het buitenland in stand?
„Dat vuur brandt nog steeds, zeker weten. Mensen voelden vrijheid in 2020. Je kunt deze gevoelens niet diep wegstoppen. Dus ze bereiden zich voor op een nieuw moment. Ik vraag hen niet om nu moedig te zijn. Want dan worden ze gevangen genomen en verliezen we hun inzet. Houd jezelf als een computer in de slaapstand. Geef ons informatie, help onderdrukte mensen, doneer geld aan de Oekraïense krijgsmacht of aan de Wit-Russische vrijwilligers die in Oekraïne aan het front vechten. Houd je emoties binnen. Die hebben we nodig in de toekomt als het moment is gekomen om tegen Loekasjenko op te staan.”
Het is gelukt, om met een 7,5 meter lange uitgeholde boomstam van Taiwan naar het Japanse eilandje Yonaguni te varen, hemelsbreed 110 kilometer ver, dwars door de Kuroshio, een van de sterkste oceaanstromingen ter wereld. Op dezelfde manier zouden ook 35.000 jaar geleden mensen de Riukiu-eilanden hebben kunnen bereiken. Yonaguni ligt daarvan het dichtst bij Taiwan.
Een team van Japanse en Taiwanese archeologen en zeelui publiceerde hun verslag deze week in Science Advances. Eerdere pogingen door hetzelfde team van Japanse experimentele archeologen om die prehistorische reis met een rietbundelboot of met een bamboeboot te voltooien, mislukten omdat die bootjes te traag vooruit kwamen om door de stroming te breken. De gebruikte houtsoort inspireerde de naam van experimentele boomkano: Sugime, afkorting van de het Japanse ‘sugi no megami’: de godin van de Japanse ceder.
Met vier mannelijke peddelaars en één stuurvrouw kwam de Sugime na 45 uur en in totaal 225 kilometer varen op de bestemming aan, met een totaal uitgeputte bemanning, vermoeid van het peddelen in de hitte maar ook door het vrijwel permanente hozen van de boot die toch niet zo stabiel lag als gehoopt. Perfect kon de reenactment natuurlijk niet zijn. Soms moesten de ‘prehistorische’ zeevaarders met hulp van het begeleidende schip uitwijken voor passerende oceaanschepen en ook werd een keer de koers aangepast omdat een van de bemanningsleden (overigens ten onrechte) meende de vuurtoren op Yonaguni te hebben gezien. Ook droeg de bemanning reddingsvesten. En het hozen ging met twee handpompen.
Er is weinig kennis van prehistorische scheepvaart. Teruggevonden boten zijn niet ouder dan negen of tien millennia. De drie meter lange ‘kano van Pesse’, 10.000 jaar oud en te zien in het Drents Museum, geldt als een van de alleroudste. Indirecte aanwijzingen voor zeevaart zijn veel ouder. Een miljoen jaar geleden leefden bijvoorbeeld al mensachtigen op het Indonesische eiland Flores, dat alleen over zee bereikbaar is, ook tijdens ijstijden als het zeeniveau laag staat. Dergelijke tochten in de diepe prehistorie zouden nog wel ‘per ongeluk’ kunnen zijn gemaakt, door drenkelingen op een losgeslagen boom in een orkaan. Maar dat achtten de archeologen onwaarschijnlijk voor wat zij noemen „de plotselinge verschijning” van mensen op maar liefst zes eilanden van de Riukiu-keten 35.000 jaar à 30.000 jaar geleden.
Vanaf de kust van Taiwan is Yonaguni niet te zien, maar vanaf de bergen bij de noordelijke kust wel, onder gunstige omstandigheden. Vissend langs de kust zouden prehistorische zeevaarders ook voldoende kennis van de zeestroming moeten hebben opgedaan om de tocht te wagen. Het team maakte hun boomstamkano van een één meter dikke Japanse cederboom, die in een uur of dertien werd omgehakt en uitgehold. Dat gebeurde voor een deel met stenen bijlen die waren nagemaakt van exemplaren die circa 38.000 jaar geleden in Japan gebruikt werden. Omdat dat type te snel kapot ging bij het hakken, werd uiteindelijk ongeveer de helft van het werk met een dikker bijltype gedaan.
Alle peddelaars leden aan plotselinge slaperigheid, darmkrampen, buikspierpijn, wrijfplekken, stekende pijn in armen en maag, en hallucinaties
Het bootontwerp was gebaseerd op een teruggevonden kano uit de Japanse Jamon-cultuur van ongeveer 4.000 jaar oud. De Sugime had daarom eigenlijk iets langer moeten zijn, maar de wetenschappers konden geen andere geschikte boom vinden. Daarom werd ook besloten dat voor het hozen handpompen mochten worden gebruikt. Door de geringere lengte lag de bodem van de boot te vol met spullen om met een simpel hoosvat het water op te scheppen. De kano werd niet voorzien van een of meer drijvers aan de zijkant (‘uitleggers’) omdat dat de boot te veel zou afremmen en de peddelaars geoefend genoeg geacht werden om de Sugime stabiel te houden.
Na oefening en precieze afstelling van de kano (onder andere door grote bladeren op de boeg en achtersteven om het golfwater tegen te houden) stak de Sugime vanaf Wushibi in Taiwan in juli 2019 in zee, na twee weken wachten op kalm weer. In de Kurioshio-zeestroming werd de kano noordoostwaarts gevoerd, terwijl de bemanning een oostzuidoostelijke koers peddelde, door een deining van een meter veroorzaakt door de straffe noordenwind. Bij een hoge golf werd noordwaarts gestuurd om de golf op de boeg op te vangen. In de nacht waren nauwelijks sterren zichtbaar, de richting van de golfslag was de enige richtingsindicatie. De volgende ochtend zag de stuurvrouw het in de wolken weerspiegelde licht van een stedelijk gebied in Taiwan aan voor de zonsopgang, waardoor de Sugime een half uur lang in de verkeerde richting werd gepeddeld voordat de vergissing werd opgemerkt.
De tweede dag was zwaar, schrijven de onderzoekers, ook door de stress dat het eiland Yonaguni zo lang buiten zicht bleef. „Omringd door alleen de zee, wolken en de hemel was de bemanning onzeker over hun positie. Soms sprongen ze in het water, om zich te ontlasten en een beetje te ontspannen. Alle peddelaars leden aan plotselinge slaperigheid, darmkrampen, buikspierpijn, wrijfplekken, stekende pijn in armen en maag, en hallucinaties.”
Aan het eind van de tweede dag was de verschijning van een zeemeeuw (een ‘noddy’, Anous stolidus) een teken dat Yonaguni waarschijnlijk nabij was. De volgende ochtend vroeg toonde een wolkenmassa in de verte de locatie van het eiland. De Sugime ging uiteindelijk aan land op een vooraf bepaalde plek op Yonaguni, vanwege de verplichte douane- en immigratieprocedures.
