Op een doordeweekse ochtend lopen negen vrouwen in een sliert door de Franse stad Straatsburg. De meesten kennen elkaar pas net, maar passanten zouden kunnen denken dat het om een groep hartsvriendinnen gaat, zo vertrouwd gaan ze met elkaar om. Ze lopen nog net niet gearmd.
Ze zijn op weg naar Parc de l’Orangerie, een terrein met ooievaarsnesten en eeuwenoude bomen. Daar gaan ze doen wat ze jaren, soms met groot succes, hebben gedaan: hardlopen. Niet om te excelleren, maar om samen sterk te staan in hun strijd tegen de wereldatletiekbond, die hen, zeggen ze, door buitensluiting onrechtmatig behandelt.
Te lang hebben ze zich afgezonderd, vinden de atleten, die allemaal een aangeboren variatie in lichamelijke geslachtskenmerken hebben, die zorgt voor een natuurlijk hoog testosterongehalte. De medische term voor hun conditie is DSD: differences of sex development. In brede kring wordt van ‘interseksualiteit’ gesproken.
De Keniaanse Maximila Imali (29) geeft de Zambiaanse Quincy Malekani (30) een por in de zij. „Doe je hardloopschoenen maar vast aan, ik ga je straks inmaken”, zegt ze. De laatste grijnst. „Ik ren alleen tegen atleten van het kaliber Caster Semenya”, antwoordt ze.
Semenya, 34, tweevoudig olympisch en drievoudig wereldkampioen op de 800 meter, voert de groep aan. Als aan onze rechterhand een opvallend gebouw opdoemt – twee door glas gescheiden reuzencilinders – gebaart ze de anderen te stoppen. „Neem dat goed in je op”, zegt ze. „Dáár wordt over onze rechten beslist.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/06141706/data131154637-65c839.jpg)
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) doet binnenkort uitspraak in een voor alle negen vrouwen cruciale zaak. Het Hof oordeelde bijna twee jaar geleden dat Semenya gediscrimineerd wordt vanwege haar aangeboren variatie. Niet door de wereldatletiekbond, die de regels opstelt, maar door Zwitserland. Dat land beoordeelt beslissingen van het internationale sportarbitragehof CAS, dé instantie voor het beslechten van geschillen in de sportwereld. Het CAS-hoofdkantoor staat in Zwitserland.
Het CAS oordeelde in 2019 dat atleten met natuurlijk hoge testosteronwaarden, zoals de negen vrouwen, door de wereldatletiekbond mogen worden uitgesloten van internationale vrouwenwedstrijden op middellange afstanden (400, 800 en 1.500 meter) als ze weigeren hun waarden met hormoontherapie of een medische ingreep te verlagen tot minder dan 5 nanomol per liter. Wetenschappers verschillen van mening over hoeveel testosteron de gemiddelde vrouw produceert, maar dat die hoeveelheid aanzienlijk lager is dan bij de gemiddelde man, is een feit.
Vijfdaagse retreat
Het CAS noemde de in 2018 ingevoerde regel van de wereldatletiekbond om twee redenen discriminatoir: omdat „vrouwen met bepaalde onveranderlijke biologische kenmerken” in een hokje worden gestopt, en omdat de regel niet geldt voor atleten die meedoen aan mannenwedstrijden. Maar het sporttribunaal vond óók dat het om „een noodzakelijk, redelijk en proportioneel” middel gaat, dat eerlijke concurrentie in de vrouwencategorie garandeert.
Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) oordeelde vervolgens dat Semenya in Zwitserland „onvoldoende institutionele en procedurele waarborgen” kreeg voor iemand die zich gediscrimineerd voelt. En dus ging Zwitserland vorig jaar daarop weer in beroep bij het hoogste orgaan van het EHRM: de Grote Kamer. Verliest Semenya, dan lijkt haar juridisch arsenaal uitgeput. Wordt ze in het gelijk gesteld, dan zal ze zich gesterkt voelen om door te procederen. Zeker omdat de eerdere EHRM-uitspraak geen aanleiding was voor de wereldatletiekbond om de regels te veranderen, omdat die formeel geen partij was in de zaak.
Alle atleten in Straatsburg leven mee met Semenya en haar juridische strijd. Ze zien haar als bron van inspiratie, vertellen ze aan NRC, tijdens een vijfdaagse retreat, georganiseerd door belangenorganisatie Humans of Sport. Op het programma staan niet alleen gezamenlijke trainingssessies, maar ook workshops over mensenrechten, leiderschap, onderhandelingstactieken, lobbyen, storytelling, ethiek, loopbaanplanning en juridische hulpverlening.
Alle atleten in Straatsburg leven mee met Semenya
De deelnemers volgen de workshops in het European Youth Centre, waar ze ook slapen en met elkaar eten. Tussen de bedrijven door wisselen ze ervaringen uit over iets wat voor sommigen zó pijnlijk is, dat ze er nooit eerder met onbekenden over hebben gesproken. Sterker: het is de eerste keer dat atleten met DSD als groep hun ervaringen delen.
De situatie van de vrouwen verschilt sterk. Semenya is de meest bemiddelde. Ze wordt gesponsord door Nike, traint regelmatig en heeft een eigen foundation en hardloopschool. Er zijn ook vrouwen die werkloos thuis zitten, of eenvoudig werk vonden buiten de sport. Sommigen trainen nog, of doen mee aan regionale of nationale wedstrijden, waarover de wereldatletiekbond niet altijd zeggenschap heeft.
Ze hopen dat de wereldatletiekbond ooit via juridische wegen gedwongen wordt de regels aan te passen, zodat ze weer mee kunnen doen aan internationale wedstrijden, zonder hormoontherapie (meer) te hoeven volgen of een medische ingreep te hoeven ondergaan. Maar het is ook een beetje tegen beter weten in. Ze worden ouder, de tijd tikt door, en sommigen hebben nog steeds last van de bijwerkingen van de hormoontherapie die ze kregen om hun testosteron te verlagen.
Lees ook
Lees ook: Het debat over transgenders in de sport wacht niet op de wetenschap
Racisme en seksisme
Payoshni Mitra is een kleine, kordate veertiger. Ooit was ze badmintonster in haar geboorteland India, maar door verbaal en fysiek grensoverschrijdend gedrag van haar coach zette ze een punt achter haar sportcarrière. Vervolgens deed ze promotieonderzoek naar gendergerelateerde kwesties in de sport, vertelt Mitra. Nu is ze directeur van Humans in Sport, dat atleten steunt die „het slachtoffer werden van geslachtstesten”. Ze weet alles van de rechten van sporters en hoe die geschonden worden.
Met name de geslachtstesten waaraan atleten al bijna driekwart eeuw worden onderworpen – van naakt paraderen voor een team gynaecologen tot chromosoomtesten en hormoonbepalingen – vindt ze mensonterend. Ze zijn het product van racisme en seksisme, zegt ze. Want hoe kan het dat de atleten die eruit worden gefilterd, bijna allemaal Afrikaanse en Aziatische vrouwen van kleur zijn? En dat het testosteronniveau van mannen niemand zorgen baart?
Wangslijmtest
Mitra is ook kritisch over de door de wereldatletiekbond aangekondigde wangslijmtest, die moet bepalen of een atleet vrouwelijk genoeg is om aan vrouwenwedstrijden mee te doen. De regel wordt naar verwachting dit najaar ingevoerd, nadat de testosteronregels uit 2018 al waren aangescherpt in 2023. Moesten atleten met DSD eerst een halfjaar hormoontherapie volgen om hun testosteronwaarden laag te houden na een te hoge meting, nu geldt een periode van twee jaar. De testosteronlimiet van 5 nanomol per liter werd teruggebracht naar 2,5.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/06141702/data131154631-6f59b6.jpg)
„Met de wangslijmtest worden atleten teruggeworpen in de tijd”, zegt Mitra in de kantine van het European Youth Centre. Die test toont volgens haar veel gelijkenis met de chromosoomtest waaraan vrouwelijke atleten tussen 1968 en 1992 moesten meewerken. Omdat die zogenoemde Barr Body-test als invasief werd gezien, deed de wereldatletiekbond die in de ban, om in 2011 over te stappen op hormoonbepalingen.
„De atleten hier zijn gefrustreerd over de almaar veranderende regelgeving”, zegt Mitra. „Niet alleen de manier waarop getest wordt verandert, maar ook de afstanden die onder de regelgeving vallen. Gold er eerst alleen een testosteronlimiet voor de middellange afstanden, inmiddels geldt die voor álle afstanden. Sommige vrouwen die uitblonken in middellange afstanden, stapten daarom over naar de sprint of langere afstanden. Tegen de tijd dat ze zich daarin bekwaamd hadden, voerde de wereldatletiekbond weer nieuwe, strengere regels in.”
Lees ook
Lees ook: De botsende standpunten over sekse en gender in de sport
Niet alle deelnemers aan vrouwenwedstrijden hoeven in de huidige regelgeving een geslachtstest te ondergaan, benadrukt Mitra. Atleten worden daarvoor opgeroepen als iemand in hun omgeving – de wereldatletiekbond spreekt van „een betrouwbare bron” – het vermoeden heeft uitgesproken dat het testosteron van een atleet de maximale waarde overstijgt. „Suspicion based”, noemt Mitra het.
Zonder haar bij naam te noemen geeft Mitra het voorbeeld van een deelnemer in Straatsburg wier inwendige geslachtsklieren (die voor hogere testosteronwaarden zorgen) zonder haar uitdrukkelijke toestemming werden verwijderd. Mitra spreekt niet van ‘testikels’, maar van ‘gonaden’, omdat die medische term neutraal is, zegt ze. „Testikels worden met het mannelijke lichaam geassocieerd, en deze vrouwen vechten er juist voor als vrouw erkend te worden. Verandering begint bij taalgebruik.”
Bij Annet Negesa werden inwendige geslachtsklieren zonder haar uitdrukkelijke toestemming verwijderd
De vrouw in kwestie blijkt Annet Negesa te zijn. NRC sprak haar in 2020 telefonisch, voor een overzichtsartikel over atleten met DSD, nadat The New York Times haar zaak bestudeerd had. Uit Negesa’s medisch dossier bleek volgens de krant dat het Women’s Hospital International and Fertility Centre in Kampala (Oeganda) haar inwendige geslachtsklieren verwijderde nadat de wereldatletiekbond „een grondig medisch onderzoek” had aanbevolen, omdat haar testosteronwaarden te hoog waren.
In een reactie zei de atletiekbond dat ze atleten nooit adviezen geeft over medische ingrepen, noch dwingt een operatie te ondergaan.
Het belang van je uitspreken
Annet Negesa (33) zet een dienblad met eten op tafel in de kantine van het European Youth Centre en trekt het wollen mutsje dat ze al de hele ochtend draagt wat verder over haar hoofd. Ze verhuisde jaren geleden van Oeganda naar Berlijn, maar kan de warmte van haar thuisland in de koudere Europese maanden nog wel eens missen.
Ze gold ooit als veelbelovend in de Oegandese atletiekwereld. Op haar twintigste was de middellangeafstandsloopster – specialist op de 800 en 1.500 meter – drievoudig nationaal kampioen. Bij de All-African Games van 2011 won ze een gouden medaille op de 800 meter. Niets leek een mooie carrière in de weg te staan, tot haar manager in 2011 belde. „Er is iets met je bloedwaarden aan de hand”, zei hij. „Je kan niet naar de Olympische Spelen.”
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/06141657/data131154625-282417.jpg)
Negesa trainde op dat moment hard voor de Spelen van 2012 in Londen. Ze had net een bronzen medaille gewonnen bij de FBK Games in Hengelo. „De boodschap van mijn manager verwarde me”, zegt ze. „Hoezo hoog testosteron? En medicijnen slikken om minder te produceren? Waren ze gek geworden?” Ze weigerde.
Maar zonder een lager testosteronniveau kon ze niet meer deelnemen aan internationale wedstrijden. Ze verloor haar beurs aan de universiteit omdat ze „geen waarde meer had”. Toen er in de atletiekwereld gesmoesd werd over haar situatie, durfde ze zich nergens meer te vertonen.
„Ik was depressief, overwoog een eind aan mijn leven te maken”, vertelt Negesa. „En juist in die periode, 2018, ontmoette ik Payoshni. Ze zei dat er meer atleten zijn zoals ik. Dat ze me ging helpen om er bovenop te komen. Zonder haar was ik er misschien wel niet meer geweest.”
Aangemoedigd door Mitra werkte Negesa mee aan een ARD-documentaire. Daarin beschrijft ze hoe ze, ondanks haar eerdere weigering medicijnen te slikken, in 2012 in Kampala op een operatietafel belandde. Naar eigen zeggen werd ze erin gerommeld door een arts, die vertelde dat ze „een soort injectie” zou krijgen om haar „testosteron eruit te halen”. De schok was groot toen ze uit een narcose ontwaakte en een snee in haar onderbuik zag. Ze werd zó ziek dat ze dacht dat ze dood zou gaan, en kampt nog steeds met gewrichtspijn.
Het was niet mogelijk een in sportrecht gespecialiseerde advocaat te vinden die de zaak pro bono wilde doen. Daarom is het nooit van een rechtszaak gekomen. „Maar door de documentaire heb ik geleerd hoe belangrijk het is om me uit te spreken”, zegt Negesa. „Ik word vaker uitgenodigd voor conferenties als spreker. Het geeft me moed, energie en rust. Ik ben de stem geworden van mensen zonder stem.”
In Berlijn werkt Negesa nu vijf dagen per week in een ziekenhuis als schoonmaakster. Ze moet van weinig rondkomen, maar is trots dat ze haar hand niet hoeft op te houden en belasting betaalt. Gevraagd naar wat voor cijfer ze haar leven geeft, zegt ze: „Een negen.”
Astronomische kosten
De Canadees Carlos Sayao is een rustige, welbespraakte man. Aan zijn V-vormige bovenlijf kun je zien dat hij ooit professioneel zwemmer was. Na zijn sportcarrière volgde hij een rechtenstudie, en nu staat hij meerdere atleten bij die zeggen het slachtoffer te zijn van discriminatie.
„Wisten jullie dat het merendeel van de prominente CAS-arbiters wit, man en Europees is?”, vraagt Sayao tijdens een rondetafelgesprek over sportrecht aan de atleten. Ze kijken op van hun notitieboekjes. Op het scherm achter hem verschijnt een lijst met 454 namen. Veel arbiters kregen nog nooit een zaak toegewezen, vertelt hij. Het gros van de zaken belandt bij een van de twintig „super-arbiters”.
Er wordt een scène uit de populaire advocatenserie The Good Wife getoond, waarin hoofdpersonages Diane Lockhart en William Gardner tegenover drie Frans sprekende CAS-arbiters zitten. Die lijken zelfingenomen en niet erg objectief. Met tegenzin schakelen ze over op Engels als voertaal, zodat de Amerikanen hen kunnen volgen. De zaak lijkt verloren, tot Lockhart een aardig woordje Frans blijkt te spreken, en met bewijzen komt dat een van de rechters bevooroordeeld is. „Er komt veel strategie en research bij CAS-zaken kijken”, zegt Sayao. Een groot probleem voor atleten die daar een zaak willen beginnen, is dat maar weinig arbiters gespecialiseerd zijn in mensenrechten, van wie een nóg kleiner deel enige invloed heeft.”
Een ander probleem is dat sporters een voorschot moeten betalen, nog voor er een arbiter is benoemd. „Het CAS heeft wel een fonds, waar atleten soms veel baat bij hebben, maar dat lang niet alle kosten dekt”, zegt Sayao. „En als je verliest moet je doorgaans ook wat kosten voor de wederpartij betalen. Zeker bij complexe zaken moeten sporters rekening houden met een astronomisch bedrag aan rekeningen.”
Een van de meest recente struikelblokken: het begin dit jaar door Donald Trump ondertekende ‘gender’-decreet, waarin nog maar twee seksen worden erkend: man en vrouw. De afgelopen maanden richtten media zich vooral op trans personen als potentieel slachtoffer van het decreet (Trump wil trans sporters weren bij de Olympische Spelen van 2028 in Los Angeles) maar de Amerikaanse president ontkent óók dat er mensen zijn die zowel mannelijke als vrouwelijke (geslachts)kenmerken hebben. „Het huidige politieke klimaat vormt een uitdaging voor sporters die gerechtigheid zoeken”, zegt Sayao.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/06141701/data131129449-49c17b.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2025/05/06141659/data131154613-c23f65.jpg)
Foto Jérémy Baumert
Zijn workshop leidt tot vragen van atleten, die Payoshni Mitra zo goed mogelijk probeert te beantwoorden. Moeten álle deelnemers aan vrouwenwedstrijden straks een wangslijmtest ondergaan, of word je daarvoor alleen opgeroepen na een vermoeden? Hoe gaat Semenya’s zaak bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens uitpakken? Heeft Kirsty Coventry, de nieuwe voorzitter van het Internationaal Olympisch Comité, zich al uitgesproken over geslachtstesten voor vrouwelijke atleten? Ze is een Afrikaanse vrouw, net als de meeste atleten die hier nu in Straatsburg bij elkaar zijn. Misschien kan ze zich goed in hen verplaatsen?
Mitra zegt dat de wangslijmtest voor alle deelnemers aan vrouwenwedstrijden gaat gelden, net als de geslachtstesten uit de vorige eeuw.
De gevolgen van de uitspraak van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens, die een dezer dagen verwacht wordt, zijn moeilijk in te schatten, of het Hof nu positief of negatief oordeelt. En of IOC-voorzitter Coventry gevoelig is voor de noden van intersekse sporters zal moeten blijken. Maar één ding is zeker, zegt Mitra: als je achteroverleunt, gebeurt er niets. Het is tijd om in actie te komen. Samen met de atleten stelt ze een plan op. Ze spreken af de inhoud geheim te houden, voor een zo groot mogelijk verrassingseffect.
Lees ook
Foekje Dillema: een leven lang zwijgen over waarom je niet mee mocht doen
Met opgeheven hoofd
De volgende ochtend druppelen de atleten binnen voor een workshop over de duistere kant van sociale media. Aminatou Seyni (28) uit Niger, Docus Ajok (30) uit Oeganda, Evangeline Makena (27) uit Kenia, Francine Niyonsaba (32) uit Burundi – die in 2016 olympisch zilver won – Annet Negesa, Caster Semenya, Maximila Imali, Quincy Malekani: ze hebben allemaal met online haat en bedreigingen te maken gehad.
Vanessa Urs, expert op het gebied van interseksualiteit, vertelt wat ze tegen intersekse atleten zegt die voor een coming-out kiezen: „Zorg voor een goed netwerk en vrienden die je kan vertrouwen.” 90 procent van de intersekse personen is onzichtbaar, zegt ze, maar topsporters staan per definitie in de schijnwerpers. „Journalisten gaan je lastigvallen, en de meesten zijn niet betrouwbaar.”
Semenya is het niet met haar eens. Ze lijkt wat geïrriteerd en kijkt onrustig om zich heen. Zeker, de media kunnen „nietsontziend” zijn, zegt ze. Je moet weten welke journalist je kan vertrouwen. En cyberbullying? Dat kan „een uitdaging vormen”. Ze is voor de meest vreselijke dingen uitgemaakt. „Maar ik probeer liefdevol te reageren.”
Sommigen hebben nog steeds last van de bijwerkingen van de hormoon- therapie die ze kregen
Ze is een vrouw met een aangeboren variatie in lichamelijke geslachtskenmerken, zegt ze. „Een vróúw, niets anders. En als mensen mijn vrouw-zijn in twijfel trekken, corrigeer ik hen. Ik laat me door niets of niemand van de wijs brengen, en dat zouden jullie ook niet moeten doen.”
De tijd van terugkijken en slachtofferschap is voorbij, zegt Semenya tegen de muisstille atleten. Alleen met een opgeheven hoofd en positieve levenshouding kun je verandering afdwingen. „Maak elkaar sterker. Wees gelukkig met wie je bent, en straal dat ook uit. Loop en praat zoals je voelt dat je moet lopen en praten. Alleen dán kan je tegenslag overwinnen.”
Na afloop van de retreat stuurt Mitra een appje van een van de deelnemers door. „Ik heb me nooit eerder uitgesproken over alles wat me dwarszit”, schrijft Docus Ajok. „Het was geweldig. Ik voelde me minder alleen en sterker. Ik heb geleerd dat je met liefde, eendracht en zelfvertrouwen tot grootste dingen in staat bent.”
Lees ook
Lees ook: Caster Semenya: ‘Ouders moeten beseffen dat hun kind zoals ik kan zijn’
