Als het in het dal van Chamonix (1.035 meter boven zeeniveau) een heerlijke 25 graden is, zakt het kwik op de top van de nabijgelegen Mont Blanc (4.809 m) bijna door het vriespunt heen. Hoe kan dat?
Je zou kunnen denken dat het op de top van de berg, dichter bij de zon, juist wármer zou zijn. Maar het hoogteverschil tussen top en dal, een paar kilometer, valt totaal in het niet bij de afstand tot de zon: bijna 150 miljoen kilometer.
Op internet circuleren diverse verklaringen voor de koude bergtop. Een veelgehoorde – ook in de aardrijkskundeles – stelt kortweg dat de aarde de zonnestraling absorbeert en weer uitzendt – en dat je verder van het aardoppervlak dus minder warmtestraling ervaart. Net als wanneer je verder bij een kachel vandaan gaat zitten. Maar… die bergtop maakt toch ook deel uit van het aardoppervlak? Straalt die dan niet? En waarom zijn we eigenlijk afhankelijk van die indirecte ‘aardestraling’?
We vragen het aan Kike Blasband. Zij is geoloog en energie-expert bij consultancybedrijf BCG. En bergbeklimmer. „De zon zendt straling uit met korte golflengten, voornamelijk in de vorm van zichtbaar licht en ultraviolette straling”, vertelt ze. „Die straling passeert de atmosfeer vrij ongehinderd en wordt pas geabsorbeerd door het aardoppervlak.” Deze straling verwarmt het land en de oceanen, meren en rivieren, bossen en steden. In tegenstelling tot de atmosfeer is het aardoppervlak namelijk een heel efficiënte opnemer van zonne-energie.
Zodra het aardoppervlak zonnestraling absorbeert, zendt het die energie weer uit, vervolgt Blasband. „Maar nu in de vorm van straling met lange golflengten: infraroodstraling. Dat is warmte-energie, die vervolgens wordt overgedragen aan de lucht. Veel gassen in de atmosfeer, vooral methaan, waterdamp en koolstofdioxide, zijn namelijk heel goed in het absorberen van deze straling. Dit zijn de bekende broeikasgassen: ze houden de warmte vast en voorkomen dat het aardoppervlak meteen weer afkoelt.”
Het stralende oppervlak
Dit proces is echter minder effectief op grotere hoogten, benadrukt ze. Naarmate je hoger komt, wordt de atmosfeer dunner. Met andere woorden, er zijn minder gasmoleculen om de langgolvige straling te absorberen. Waardoor wordt de lucht eigenlijk dunner op hoogte? „Op zeeniveau is de lucht dichter doordat hij wordt samengedrukt door het gewicht van de atmosfeer erboven”, antwoordt Blasband. „Hoe hoger je komt, hoe minder atmosfeer er boven je is, en hoe lager dus de luchtdruk. En dus ook hoe lager de warmtecapaciteit van die lucht: de hoeveelheid energie die die lucht kan opnemen.”
De bergtop maakt dus weliswaar deel uit van het stralende aardoppervlak, maar de lucht op die hoogte warmt minder op. Een groter deel van de warmtestraling kan ongehinderd ontsnappen, de ruimte in. Kortom: „De ‘deken’ van broeikasgassen is daar dunner en isoleert daar dus minder goed.” Het resultaat is dat de temperatuur gemiddeld met zo’n 6 tot 7 graden daalt bij elke duizend meter die je stijgt. Hoeveel precies, dat hangt af van de luchtvochtigheid. „Het is vooral de hoeveelheid waterdamp die de warmtecapaciteit van de lucht bepaalt.”
En dan speelt er nog iets mee: „Bergtoppen zijn vaak vooral wit en grijs, door de sneeuw en kale rots. Daardoor weerkaatsen ze een groter deel van het invallende zonlicht en warmen ze dus in eerste instantie al minder op dan donkere grond, of een bos.”
En, wat is het koudst dat zij zelf heeft meegemaakt op een bergtop..? „…Kilimanjaro…? Mijn neus vroor er bijna af maar het was wel heel gaaf…”
Het Openbaar Ministerie heeft woensdag celstraffen geëist tegen drie mannen die verdacht worden van betrokkenheid bij de Maccabi-rellen in Amsterdam van november vorig jaar. Dat heeft het OM bekendgemaakt.
Tegen de 22-jarige Kamal I. wordt de hoogste straf geëist: een jaar celstraf waarvan vier maanden voorwaardelijk. Justitie heeft tegen de 27-jarige Cenk D. twee maanden celstraf geëist. En tegen de 26-jarige Mohammed B. eist het OM een gevangenisstraf van 11 dagen. De drie mannen hebben hun rol bij de ongeregeldheden rond de wedstrijd erkend, en daarvoor hun spijt betuigd.
Op 7 november ontstond al voor de voetbalwedstrijd tussen Ajax en de Israëlische club Maccabi Tel Aviv onrust in de binnenstad van Amsterdam. Israëlische supporters rukten onder meer een Palestijnse vlag van een gevel en er gingen beelden rond waarop een taxichauffeur werd belaagd. Ook na de wedstrijd vonden er meerdere geweldsincidenten plaats, waarbij toen vooral Maccabi-supporters het doelwit waren.
Lees ook
Hoe Amsterdam even strijdtoneel werd van de Gaza-oorlog
Justitie beschuldigt Kamal I., een taxichauffeur uit Diemen, van mishandeling van Israëlische voetbalfans en het oproepen tot rellen middels berichten in een WhatsAppgroep. Hij wordt verdacht van het delen van locatiegegevens van fans, wat geweldplegers zou hebben gefaciliteerd in het opsporen van de Israëliërs. Ook is het volgens Justitie aannemelijk dat I. zelf geweld heeft gepleegd tegen Israëlische voetbalfans. I. verklaarde in de rechtbank emotioneel te zijn geworden toen hij het geweld op straat zag: „Ik geef toe dat ik heb bijgedragen aan de rellen die dagen. Daar heb ik echt ontzettend veel spijt van.”
‘Ik schaam me’
Cenk D., een 27-jarige Amsterdammer zonder strafblad, kreeg een eis te horen van twee maanden. Volgens het OM heeft hij in een groepschat beledigende opmerkingen over Joden gemaakt en hakenkruizen gestuurd. Sinds vorig jaar is ‘bagatellisering van de Holocaust’ een strafbaar feit. Volgens het OM heeft D. de Holocaust vergoelijkt en zich schuldig gemaakt aan groepsbelediging. „Ik liet me meeslepen, maar dat had ik natuurlijk nooit moeten doen”, zei de verdachte woensdag. „Ik schaam me.”
Mohammed B., een Syrische man die veel familie heeft verloren door de oorlog in Gaza, zou met een riem „een slaande beweging” richting een Maccabi-fan hebben gemaakt. B. ontkent de man te hebben geraakt. De celstraf van elf dagen die tegen hem is geëist, heeft hij al in voorarrest uitgezeten. „De oorlog daar heeft mij enorm geraakt. Maar ik heb spijt, ik had die dag beter thuis kunnen blijven”, verklaarde B. in de rechtbank.
Donderdag staan nog twee verdachten terecht. Op 19 maart doet de rechtbank uitspraak.
Er is nog altijd een onderzoek van Justitie gaande naar de identiteit van mogelijke verdachten van de rellen in Amsterdam destijds. Eerder werden al meerdere mannen veroordeeld, zij kregen celstraffen tot zeven maanden.
Duitsland staat op het punt een historische stap te zetten in het financiële beleid: in de coalitieonderhandelingen hebben SPD en CDU/CSU overeenstemming bereikt over een hervorming van de zogenoemde Schuldenbremse. Die grondwettelijke regeling verplicht de Duitse overheid om staatsschulden tot een minimum te beperken. Jarenlang was het in het zuinige Duitsland ondenkbaar daar aan te tornen, maar tegelijkertijd werd de schuldenrem de laatste jaren steeds vaker onderwerp van debat. Economen, de Bundesbank (de Duitse centrale bank) en het Internationaal Monetair Fonds (IMF) pleitten al langer voor versoepeling.
Nu lijkt zelfs de politiek overstag. Duitsland moet weer investeren – in de economie, de infrastructuur en vooral in defensie. En de belemmeringen daarvoor moeten weg. Whatever it takes, in de woorden van aanstaand bondskanselier en CDU-leider Friedrich Merz. Vier vragen over de plannen van de coalitiepartners-in-spe.
1Wat is de Schuldenbremse en wat is de voorgestelde hervorming?
In de Duitse grondwet staat nu nog dat de regering in Berlijn jaarlijks niet meer dan 0,35 procent van het bruto binnenlands product aan schulden mag aangaan om begrotingstekorten te financieren, noodsituaties daargelaten. Duitsland legt zichzelf een veel strakkere limiet op dan de 3 procent die als maximaal begrotingstekort geldt binnen de Europese Unie.
De regel werd in 2009 door het eerste kabinet-Merkel ingesteld, na de financiële crisis, maar wordt nu steeds meer als keurslijf ervaren, gezien de urgente nood aan defensie-uitgaven en vanwege achterblijvende publieke investeringen in de Duitse economie, die al twee jaar op rij krimpt.
In de plannen van CDU en SPD blijft de schuldenrem als mechanisme overeind. Nog steeds geldt dat niet meer dan 0,35 procent van het bbp mag worden geleend. Maar binnen de overheidsbegroting waarvoor deze regel geldt, worden defensie-uitgaven goeddeels uitgezonderd. Als de overheid meer dan 1 procent van het bbp aan defensie uitgeeft, valt alles boven die 1 procent buiten de schuldenrem. In principe maakt dit oneindig hoge defensie-uitgaven mogelijk.
Voor investeringen in infrastructuur wordt een speciaal fonds opgetuigd van 500 miljard euro, dat niet valt onder de reguliere begroting en ook niet onder de schuldenrem. Deze 500 miljard moet door de Duitse regering worden geleend op de financiële markten.
Een derde aanpassing is dat de begrotingsregels voor de Duitse deelstaten worden opgerekt. Onder de huidige schuldenrem mogen zij in principe helemaal geen schulden maken. Met de aanpassing vervalt deze stringente regel: voortaan mogen de deelstaten tekorten hebben van 0,35 procent van het bbp.
Economen spreken van een substantiële hervorming. „Dit heeft grote betekenis”, zegt Sander Tordoir, hoofdeconoom van denktank Centre for European Reform en Duitslanddeskundige. „Dit is een weg om de schuldenrem heen voor existentiële zaken: defensie en infrastructuur.” Net als talloze economen pleitte Tordoir de voorbije maanden voor versoepeling van de knellende regel. „Dit is precies wat de dokter voorgeschreven had”, zegt hij.
Ruwweg kan Duitsland met deze nieuwe regels voortaan begrotingstekorten lijden van 2 à 3 procent van het bbp, afhankelijk van hoeveel geld het aan defensie uitgeeft, en hoeveel aan publieke infrastructuur, zegt Tordoir.
2Wat maakt het versoepelen van de schuldenrem zo opvallend in deze coalitieonderhandelingen?
Naast migratie was economie hét thema van de verkiezingscampagne de afgelopen maanden. Daarin was de schuldenrem een stokpaardje van de SPD: de partij wilde die vergaand hervormen. SPD-leider en huidig bondskanselier Olaf Scholz (die als de onderhandelingen slagen opgevolgd wordt door Friedrich Merz, leider van verkiezingswinnaar CDU) zei meermaals Oekraïne te willen steunen, maar dat dit niet ten koste mag gaan van sociaal beleid – iets wat de schuldenrem in de weg stond.
En precies daarom klapte het vorige kabinet: de neoliberale coalitiepartner FDP wilde niet tornen aan de schuldenrem, óók niet voor steun aan Oekraïne, waarop Scholz zijn minister van Financiën Christian Lindner (FDP) ontsloeg. Een deel van de kritiek op de gevallen ‘stoplichtcoalitie’ (SPD, FDP en de Groenen) luidde dat Duitsland niet vooruitkwam omdat de partijen het maar niet eens werden over financiën.
Ook CDU is altijd voorstander van de strenge begrotingsregels geweest. De vrees was dat een coalitie tussen de sociaal-democraten van SPD en de conservatieve liberalen van CDU een herhaling van de afgelopen jaren zou betekenen. Maar al in de beginfase van de onderhandelingen hebben de partijen nu overeenstemming bereikt over dit heikele punt.
Hoewel een aanpassing van de schuldenrem jarenlang ondenkbaar was, sorteerde Merz in de verkiezingscampagne al voor op zijn draai door zich niet meer expliciet tégen een grondwetswijziging uit te spreken. Bovendien heeft hij altijd uitdrukkelijk zijn steun voor Oekraïne uitgesproken. Met de toenadering van Amerika tot Rusland wordt Europa en daarmee Duitsland een nog belangrijkere bondgenoot voor Oekraïne, wat de urgentie voor financiële flexibiliteit verhoogt. Als aanstaand bondskanselier werpt Merz zichzelf op als nieuwe leider van een sterk, verenigd Europa.
Volgende week stemt de Bondsdag in de oude samenstelling – de nieuwe Bondsdag wordt pas eind deze maand beëdigd – over de voorstellen van SPD en CDU. Dat op basis van die oude verhoudingen gestemd wordt, is zeer uitzonderlijk. Een twee derde meerderheid is nodig voor de grondwetswijziging, wat betekent dat steun van FDP (die niet zal terugkeren in de nieuwe Bondsdag omdat de partij te weinig stemmen kreeg) of van de Groenen nodig is. Steun van FDP is vrijwel uitgesloten, dus is de vraag of en onder welke voorwaarden de Groenen zullen toezeggen. Fractievoorzitter Katharina Dröge was in een eerste reactie terughoudend, omdat SPD en CDU in hun plannen niets zeggen over klimaatbeleid.
Mocht er geen meerderheid gevonden worden vóórdat de nieuwe Bondsdag geïnstalleerd is, worden de hervormingen nog onzekerder: de radicaal-rechtse en pro-Russische AfD en de pacifistische Die Linke zullen sterker vertegenwoordigd zijn en de plannen mogelijk torpederen.
3Wat betekenen de hervormingen van de Schuldenbremse voor de Duitse economie?
Het kan de Duitse economie een zet geven. Die economie draait niet goed: na een krimp van 0,3 procent in 2023, werd de Duitse economie in 2024 0,2 procent kleiner. Ook voor dit jaar wordt krimp verwacht. Intussen zijn in industrieland Duitsland de berichten over fabriekssluitingen en ontslagen aan de orde van de dag.
Deze malaise heeft meerdere oorzaken, zoals de hoge gasprijzen voor de industrie als gevolg van de Russische inval van Oekraïne, en de rap toegenomen industriële concurrentie uit China. Maar een van de belangrijkste oorzaken, zeggen veel economen, is binnenlands van aard: al jaren blijven publieke investeringen in Duitsland achter bij die in buurlanden. Die bedragen zo’n 2,6 procent van het bbp – fors lager dan in landen als Frankrijk, Nederland en de VS, waar dit percentage tussen de 3,5 en 4 ligt, blijkt uit cijfers van het Internationaal Monetair Fonds. Volgens het IMF draagt dit investeringsgat bij aan de zwakte van de Duitse economie en moeten investeringen „substantieel” omhoog.
Dat zou mogelijk worden als het pakket hervormingen van SPD en CDU wordt aangenomen. Verhoogde publieke investeringen zullen naar verwachting op korte termijn de economische activiteit aanjagen en op lange termijn de economie versterken, door meer digitalisering en betere infrastructuur. Tegelijk kunnen de defensie-industrie én zijn toeleveranciers profiteren van meer orders. De groei in de wapenindustrie kan de krimp in andere sectoren, zoals de auto-industrie, opvangen.
4Hoe reageren de financiële markten?
Op de financiële markten werd woensdag heftig gereageerd op de Duitse ommezwaai. Dat het Duitse begrotingstekort gaat toenemen door hogere defensie-uitgaven én meer bestedingen aan infrastructuur, betekent dat Duitsland meer gaat lenen en dus meer staatsleningen op de markt brengt.
Dat vooruitzicht, van hogere Duitse begrotingstekorten en naar verwachting ook hogere economische groei, zorgde direct voor hogere rente op Duitse staatsleningen. De marktrente (‘effectieve rente’) op Duitse leningen met een looptijd van tien jaar schoot omhoog van 2,52 procent naar 2,74 procent. Dat is een zeldzaam grote sprong.
Ook de rente van andere eurolanden, die sterk samenhangt met de Duitse, steeg sterk: voor Nederlandse soortgelijke leningen van 2,69 procent naar 2,91 procent, en voor bijvoorbeeld Franse van 3,25 procent naar 3,47 procent. Zo werd het, door het Duitse plan, voor alle eurolanden plots duurder om te lenen.
De aandelenmarkten reageerden juist gunstig op de economische impuls die het gevolg kan zijn van hogere Duitse defensie-uitgaven. De Duitse DAX-index steeg met meer dan 3 procent. De euro steeg fors naar 1,0755 dollar per euro, de hoogste koers sinds de Amerikaanse presidentsverkiezingen van begin november vorig jaar.
Is het een ‘muismoet’ of een ‘mammuis’? Het Amerikaanse bedrijf Colossal Biosciences heeft met genetische technieken een wolharige muis gecreëerd naar het voorbeeld van de uitgestorven wolharige mammoet. Op foto’s lijkt het diertje inderdaad in de verte op een miniatuurversie van het oerdier, met dezelfde koperbruine langharige vacht, maar zonder de imposante slagtanden. Wetenschappers van het bedrijf publiceerden deze week een manuscript waarin ze hun experimenten gedetailleerd beschrijven. Het gaat om een preprint, een onderzoek dat nog niet in peer review beoordeeld is.
Colossal stelt zich tot doel om met genetische technieken het uitsterven van oerdieren ongedaan te maken. De mammoet is daarbij het boegbeeld, maar ook de dodo en de Tasmaanse buidelwolf staan op de wensenlijst. Al in 2028 wil het bedrijf een moderne versie van de mammoet het levenslicht laten zien, door stamcellen van de Indische olifant genetisch te bewerken zodat daaruit een embryo met mammoet-eigenschappen gemaakt kan worden.
Draagtijd
Het bedrijf heeft naar eigen zeggen bijna zestig kopieën van het genoom van verschillende mammoeten in zijn databanken, en is druk bezig daarin de kenmerkende genen te vinden die de mammoet het imposante dier maakten dat in de prehistorie op de noordelijke toendra’s leefde. Dankzij de permafrost kon het dna van deze dieren nog redelijk intact geïsoleerd worden.
Het onderzoek in muizen is een tussenstap. Omdat er veel genetische kennis is van deze dieren is snel duidelijk welke genen op welke manier veranderd zouden kunnen worden. Ook is dan snel duidelijk wat het resultaat is van die veranderingen, omdat muizen een draagtijd van slechts twintig dagen hebben.
Maar wie het gepresenteerde onderzoek goed leest, zal zich meteen afvragen in hoeverre muizen nu daadwerkelijk mammoetachtige kenmerken hebben. De onderzoekers veranderen in de muizen een combinatie van acht genen om hen een pluizig oerdieren-uiterlijk te geven. Het ging om negen genen die de haargroei beïnvloeden en één gen dat de vetstofwisseling verandert. Maar in feite zijn slechts drie van die veranderingen afgeleid van dna-variaties die de onderzoekers ook daadwerkelijk bij de mammoeten hadden gevonden. De rest is puur muizengenetica. De onderzoekers schrijven niettemin dat ze hierdoor meer inzicht hebben gekregen hoe een wolharige vacht zich ontwikkelt en hoe dieren koude-tolerant worden.
Ethische bezwaren
Het zijn grote woorden voor een project dat alleen maar een dier heeft opgeleverd dat uiterlijk een beetje op de mammoet lijkt. Maar Collosals uiteindelijke doel is dan ook niet om een exacte replica van de mammoet te reconstrueren, maar een dier dat de ecologische niche kan vullen die de mammoet achterliet.
Het bedrijf Colossal Biosciences presenteert de muis met dik, wollig haar in het laboratorium in Dallas, Texas. Foto Colossal Biosciences via AP
„Ik raak er een beetje vermoeid van als ik al die enthousiaste verhalen over het terugbrengen van mammoeten hoor”, reageert dierethicus Franck Meijboom van de Universiteit Utrecht. „De vraag is: wie wordt hier beter van?”
Dieren voor dit doel genetisch veranderen mag in Europa niet, hier geldt een moratorium, vanwege de ethische bezwaren, zegt Meijboom: „De muizen zien er op de foto schattig uit, maar wat doet die dikke vacht met hun welzijn? Dit gaat uit van het maakbaarheidsideaal, wat op andere manieren ook heeft geleid tot doorgefokte paarden en veel te snel groeiende kippen. Het is voor mij de vraag of je die miljoenen die in dit onderzoek worden gestopt niet beter kunt besteden aan het behoud van soorten die nu met uitsterven bedreigd worden.”
De genetische proeven kunnen vanuit puur wetenschappelijk perspectief wel interessant zijn, erkent Meijboom. „Maar het terugbrengen van uitgestorven dieren is dan puur een legitimatie voor dit geëxperimenteer”, zegt hij.
Complexe genetische combinaties
„Het wolharige muisproject brengt ons nog niet dichter bij een echte mammoet”, gaf Collosal-directeur Ben Lamm in een interview met Time toe. „Maar”, ging hij verder, „het valideert wel het voorbereidende werk dat we doen op weg naar die mammoet. (…) We hebben hiermee bewezen dat we de complexe genetische combinaties kunnen herscheppen waar de natuur miljoenen jaren over heeft gedaan om die te vormen.”
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128974006-d22950.jpg|https://images.nrc.nl/_wS-EZHcD1gmKrceNSRRLS66T7Y=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128974006-d22950.jpg|https://images.nrc.nl/_OCVakqej3l_7ftDx9frwAqNiAc=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data128974006-d22950.jpg)
