Passeren, schofferen, bruuskeren. Team-Trump bedient zich van een uitzonderlijk diplomatiek arsenaal om de relatie met Europa na tachtig jaar innige samenwerking te herijken. Europa wordt van een partner een rivaal, mogelijk zelfs tegenstander.
De ultieme schoffering van de Oekraïense president Zelensky vrijdagavond in het Witte Huis was het voorlopige dieptepunt in de omgang tussen Europa en de VS. De president van een land dat zich al drie jaar ten koste van enorme verliezen verweert tegen Rusland werd in het Oval Office als een ondankbaar sujet afgepoeierd – door een onmisbare bondgenoot.
De confrontaties volgen elkaar in hoog tempo op. In de VN schoffeerden Amerikaanse diplomaten maandag Oekraïne en de Europeanen door mét Rusland tégen Europa te stemmen. President Trump herhaalde vervolgens zijn dédain voor de Europese Unie. Noemde hij de EU acht jaar geleden nog een „vijand” nu koos hij een banaler register om Brussel te bruuskeren. De Europese Unie is opgericht om de Verenigde Staten „te naaien”. En om dat recht te zetten komt er een importheffing van 25 procent.
De ongemakken van EU-Buitenlandchef Kaja Kallas vallen daarmee vergeleken in het niet. Kallas vloog naar Washington voor een gesprek met Trumps minister van Buitenlandse Zaken, Marco Rubio. Veel te bespreken. Maar Rubio liet de gezant voor niets reizen: nu even geen tijd.
De botte economische oorlogsverklaring volgde kort op de aanzegging dat Europa zich in de toekomst zelf moet verdedigen én op de veelbesproken toespraak van vice-president JD Vance in München waarin hij Europa als niet-democratisch wegzette omdat rechtspopulisme wordt tegengewerkt. De confrontatie tussen Europa en team-Trump heeft inmiddels het karakter van een driefronten-gevecht: handel, defensie en politiek.
Geen liefhebber van Duitsland
Trump wil als leider van een supermacht zijn invloed optimaal benutten in directe confrontaties met partijen die minder machtig zijn. Hij houdt, zegt hij, van de landen van Europa. Van Frankrijk, waar Emmanuel Macron de Notre-Dame magistraal liet herrijzen. Van Italië, dat met Giorgia Meloni een geweldige leider heeft. Van het Verenigd Koninkrijk, dat altijd goed op zichzelf kan passen. Alleen van Duitsland houdt hij niet.
Stuk voor stuk kan Trump die landen aan. Het wordt lastiger voor hem als ze gaan samenwerken, bijvoorbeeld in de Europese Unie. In handel opereert de Unie als één blok. En ook in regelgeving, bijvoorbeeld als het gaat om de big-tech-bedrijven kan Europa een vuist maken.
De multilaterale samenwerking in Europa is Trump dus een doorn in het oog. Maar ook met multilaterale organisaties waar de VS zelf lid van zijn en waarin ze bovendien traditioneel een vooraanstaande rol spelen, heeft hij niets. Hij aarzelt niet om de verhoudingen in de NAVO publiekelijk op scherp te zetten en speelt daarmee Moskou in de kaart.
In de Verenigde Naties kozen de VS maandag de rol van ‘gewone’ grootmacht. Van oudsher speelt Washington in de VN twee rollen. Washington kwam op voor het Amerikaanse belang én fungeerde tot op zekere hoogte als hoeder van het internationale stelsel van regels en afspraken waarvan de VN de kern vormen. Het is ook een democratisch, rechtstatelijk concept in idealistische grondverf. De prachtige uitgangspunten werden door de VS bedacht en verdedigd – en als het zo uitkwam terzijde geschoven. Maar het stelsel overleefde. Trump wil geen hoeder zijn van het systeem.
Luxe voor grootmachten
Multilaterale samenwerking is voor grootmachten een luxe, voor kleinere landen – denk aan Nederland – is het een noodzaak. In een wereld waarin grootmachten de buit verdelen raken de belangen van de zwakkeren al snel uit zicht – denk aan Oekraïne. In het nieuwe Trump-tijdperk zou samenwerking binnen Europa dus hechter moeten worden. Is Europa in staat om een gezamenlijk antwoord te formuleren? En, ook belangrijk, wie neemt de leiding?
Europese samenwerking is het eenvoudigst op handelsterrein. Brussel sluit akkoorden voor de hele Unie. De lidstaten hebben zich dan ook maandenlang voorbereid op een economische confrontatie met Trump. Frans Timmermans, voormalig vice-voorzitter van de Europese Commissie, vertelde in een Britse podcast nog eens dat tijdens Trumps eerste termijn kanselier Angela Merkel Europese leiders op het hart drukte dat alléén Commissievoorzitter Jean-Claude Juncker met de VS mocht onderhandelen. Juncker slaagde er toen in de handelsoorlog te ontzenuwen.
Deze keer heeft de EU commissaris Maros Sefcovic als hoofdonderhandelaar naar voren geschoven. Hij sprak vorig week met Trumps minister voor handel, Howard Lutnick. Zijn boodschap: de EU wil graag zakendoen en een handelsoorlog voorkomen. Trump zelf hield deze week met zijn dreigement van een 25-procentsheffing, de druk op de ketel.
De vraag is waarom de huidige Commissievoorzitter Ursula von der Leyen nog geen grotere rol neemt. Houdt de EU haar achter de hand om in een latere, hetere fase van onderhandelingen, nog te kunnen escaleren naar het hoogste niveau? Of wil Trump geen contact omdat hij een pesthekel heeft aan haar EU en hij het bovendien moeilijk heeft met vrouwelijke leiders?
Deze week had Von der Leyen overigens weinig tijd voor Trump omdat ze met een topzware delegatie van de Europese Commissie op bezoek was in India om de banden aan te halen en de basis te leggen voor een handelsakkoord. Ook dat was indirect een antwoord op Trump: de EU is op zichzelf een mondiale speler.
Obstructie Hongarije
Als het gaat om de verdediging van Europa en steun voor Oekraïne is Europese eenheid gecompliceerder dan op economisch vlak. In de EU stuit steun voor Oekraïne steevast op obstructie van Hongarije. De collectieve verdediging loopt via de NAVO, waar de VS de baas zijn en waarvan niet alle EU-landen lid zijn. Tegelijk is het Verenigd Koninkrijk onmisbaar in Europese defensie-initiatieven, maar geen lid meer van de Europese Unie. Een effectief antwoord op de uitdagingen van Trump vereist dus creatieve nieuwe arrangementen.
De Franse president Emmanuel Macron was snel uit de startblokken. Hij belegde na ‘München’ spoedberaad en probeerde tijdens een bezoek aan Washington Trump milder te stemmen. Het was niet vreemd dat de Franse president het voortouw nam. Het past bij zijn ambitie en Europa had geen andere voor de hand liggende woordvoerder beschikbaar. Bovendien is ‘strategische autonomie’ voor Europa een Frans idee waar de tijd nu rijp voor is. De ontmoeting met Trump verliep ogenschijnlijk in een vriendschappelijke sfeer, maar het resultaat was mager. Trump wilde zich niet vastpinnen op een Amerikaanse bijdrage aan veiligheidsgaranties voor Oekraïne.
Intussen loopt in Berlijn een nieuwe leider zich warm. Friedrich Merz, hard op weg kanselier te worden, heeft onderkend dat de wereld veranderd is en dat Europa én dus ook Duitsland een nieuwe rol moet spelen. Het defensiefonds dat zijn voorganger initieerde wil hij vullen met 200 miljard euro. Na zijn verkiezingszege, zondagavond, vroeg hij zich op tv af of de NAVO in juni, als de leiders in Den Haag bijeenkomen, nog in zijn huidige vorm bestaat. Mogelijk moet Europa sneller een eigen defensiecapaciteit opbouwen, opperde hij. Merz, kortom, klonk opvallend Frans. Daarmee tekent zich een nieuwe fase in Duits-Franse-samenwerking af.
Twee dagen na Macron was het de beurt aan de Britse premier Keir Starmer om Trump te temmen. Hij ging naar Washington met een uitnodiging van koning Charles voor Trump op zak en vlak voor zijn bezoek kondigde hij een verhoging van het Britse defensiebudget aan. De ontmoeting was, voor zover zichtbaar, nog amicaler dan de ontvangst van Macron. Importheffingen hoeft het VK voorlopig niet te vrezen, maar Trump deed wéér geen concessie omtrent de toekomst van Oekraïne.
Rol van het VK
Starmer had al toenadering tot de EU gezocht, maar met de komst van Trump verandert ook de rol van het Verenigd Koninkrijk ingrijpend. Nu de veiligheid van Europa in het geding is, is een hernieuwde toenadering tot Europa logischer dan dromen van mondiale aspiraties. Het VK blijft Europees, constateerde FT-columnist Janan Ganesh, droogjes. Geografie doet er toe. Het VK, voorspelt hij, zal de komende tijd schaarse middelen moeten aanwenden om de gaten in de Europese verdediging op te vullen en Oekraïne te schragen.
Deze zondag zal Starmer zijn Europese collega’s bijpraten op een ingelaste top waaraan 18 landen deelnemen. Donderdag komen dan de EU-27 bijeen in Brussel. Op de EU-agenda staat, afgaande op een voorlopige versie van de slotverklaring, de gebruikelijke steunbetuiging aan Oekraïne, die gezien Amerikaanse obstructie alleen maar aan gewicht wint. Daarnaast zullen de Europese begrotingsregels opgerekt worden om hogere uitgaven voor defensie mogelijk te maken. Ook wil de EU onderzoeken of een deel van de honderden miljarden die gereserveerd zijn voor regionaal beleid omgeleid kunnen worden naar defensie. Kaja Kallas werft intussen voor een nieuw miljarden-steunpakket voor Oekraïne waarover donderdag ook een besluit moet vallen.
Hoe dan ook is het voor de komende weken de vraag of het trio Macron-Merz-Starmer een nieuwe stevige Europese poot binnen de NAVO van de grond kan tillen om zo een geordende verlaging van het Amerikaanse aandeel in de Europese verdediging mogelijk te maken. Lukt dat niet, dan is de vraag wat van Atlantische samenwerking overblijft.
Lees ook
Trump kondigt ‘binnenkort’ importheffingen aan van 25 procent tegen EU
