In één week tijd is de militaire kaart van Syrië hertekend. Sinds de islamitische groepering Hayat Tahrir al-Sham (HTS) afgelopen week aan haar bliksemoffensief begon, hebben Syrische rebellen van HTS en andere facties zowel de steden Aleppo als Hama ingenomen en zijn ze begonnen aan de belegering van Homs. Als die stad valt, ligt de weg naar Damascus open.
Nooit eerder veroverden Syrische rebellen in zo’n korte tijd zo veel grondgebied op president Bashar al-Assad. Het leidt tot paniek in de gelederen van zijn regime en grote vragen bij Assads bondgenoten Iran en Rusland, die noch de capaciteit noch de wil lijken te hebben om Assad op dezelfde wijze te redden als eerder in de oorlog. Ondertussen verkondigt HTS-leider Abu Mohammed al-Jolani op CNN alvast zijn visie voor de toekomst van Syrië.
1 Wat is de actuele militaire situatie?
De rebellen rukken razendsnel op. Na de inname van Aleppo op zaterdag en van Hama op donderdag, zijn ze deze vrijdagmiddag volop bezig met de belegering van Homs. Als ze die stad innemen, snijden ze voor het regime in één klap de toegang af tot kustgebieden en een Russische militaire basis in het westen. Een snelweg door de woestijn waarover het regime versterkingen zou kunnen aanleveren vanuit het oosten is dan evenmin nog toegankelijk voor het regime. Bovendien ligt na Homs de weg naar Damascus open.
Om al die redenen zal het regime in Homs hard van zich af proberen te slaan. Daarvoor zal het mogelijk ook troepen en pro-Iraanse milities vanuit het oosten van het land aanvoeren. Zo zijn er al berichten dat regimetroepen de oostelijke stad Deir ez-Zor verlaten hebben. Daarbij lijkt territorium te zijn overgedragen aan de door de Koerdische militanten van de YPG gedomineerde SDF, dat zijn manoeuvres vaker afstemt met het regime.
Terwijl HTS het offensief op Homs leidt, vallen in het noorden door Turkije gesteunde rebellen van het zogeheten SNA (Syrian National Army) vooral de SDF aan. Tot slot speelt er ook in het zuiden een ontwikkeling die gevaarlijk kan zijn voor Assad: rondom de stad Daraa, waar de Syrische opstand in 2011 ontvlamde, zijn rebellen eveneens in actie gekomen. Zij zijn beduidend minder sterk dan HTS, maar zij zouden op termijn weleens een tweede front kunnen openen.
2 Is dit het begin van het einde van het Assad-regime?
Het regime wankelt, maar het valt nog niet. In de ruim vijftig jaar dat de Assad-familie nu over Syrië heerst, zijn voorspellingen dat zij zouden vallen nooit uitgekomen. Ook in de begindagen van de opstand van 2011 leek Assads val nabij, maar sloeg het regime met Iraanse en Russische hulp keihard terug. Toch staat Assad er om meerdere redenen dit keer nog slechter voor dan destijds.
Zo is het moreel in het regimeleger laag en heerst er ook in Assads traditionele achterban grote onvrede. Kijk bijvoorbeeld naar de Alawieten, de minderheid waar het regime zelf uit voortkomt. Toen in 2011 de opstand uitbrak, trokken zij massaal ten strijde om Assad te verdedigen, maar dit keer vluchten tienduizenden van hen vanuit Homs in de richting van de Alawitische kustgebieden. Die regio lijkt zich vooralsnog afzijdig te houden van het strijdtoneel en er zijn berichten dat het regime zelfs hier moeite heeft met rekruteren.
Assad heeft dan ook weinig te bieden. Het regime draait op een oorlogseconomie vol drugshandel en afpersing. Van dienstverlening door de overheid is nauwelijks sprake. En juist op dit punt bieden de rebellen een alternatief: de islamisten van HTS slaagden er in Idlib in een relatief functioneel bestuur op te tuigen.
Ook zijn bondgenoten zien dat. Rusland en Iran hebben Assad eerder gered, maar storen zich inmiddels aan zijn koppigheid en incompetentie. In de familie-dynastie van de Assads zijn er geen echte alternatieven, personen die het roer kunnen omgooien of met de rebellen aan tafel kunnen. Een succesvolle paleiscoup of bestand met de rebellen lijken daarmee onwaarschijnlijk. Assad zal vechten, vluchten of vallen. Wat het wordt, hangt bovenal af van zijn buitenlandse bondgenoten.
3 Hoe reageren burgers in door HTS veroverde gebieden?
Uit door de rebellen veroverde gebieden komen veel beelden van opluchting onder de bevolking. Politieke gevangenen worden bevrijd, standbeelden van de Assad-familie omvergeworpen, mensen gaan juichend de straat op. Maar zij juichen in de eerste plaats om het vertrek van het gehate regime – niet om de komst van HTS.
Opvallend was het verschil tussen de reacties in Aleppo en Hama. In die laatste, conservatief-soennitische stad stonden mensen te dansen op straat na de komst van de islamistische rebellen. In Aleppo reageerde men voorzichtiger. Die stad heeft dan ook meer minderheden zoals Koerden en christenen, die huiveriger zijn over wat een HTS-bewind voor hen kan betekenen.
Rusland en Iran hebben Assad eerder gered, maar storen zich inmiddels aan zijn koppigheid en incompetentie
HTS probeert de angsten temperen. Hun leider Abu Mohammed Jolani verscheen woensdag voor de citadel van Aleppo en gaf aan dat christenen niet hoeven te vrezen. Na de inname van Hama deed hij een zoveelste oproep aan zijn strijders om geen wraak te nemen op regime-aanhangers. En in de stad Salamiyah ging HTS in gesprek met de ismaïlitische minderheid (een stroming binnen het shiisme) om te onderhandelen over het vertrek van regimetroepen.
Deze signalen zijn belangrijk, maar zij maken ook deel uit van een charmeoffensief. Het is nog veel te vroeg om te beoordelen of Jolani zijn uitspraken ook in de praktijk zal brengen. Bovendien is de vraag in hoeverre hij zijn troepen in het gareel kan houden: veel rebellen vechten immers tegen een regime dat in de afgelopen jaren hun eigen familieleden heeft gedood of verdreven.
4 Wat doen de buitenlandse machten rond Syrië?
Deze zaterdag komen Turkije, Rusland en Iran bijeen in de Qatarese hoofdstad Doha. Dit zijn de meest actieve spelers in Syrië en zij proberen nu allemaal hun onderhandelingspositie te versterken voordat Donald Trump in januari het Witte Huis betreedt.
Turkije heeft vooralsnog baat bij het rebellenoffensief. Enerzijds kan de verdrijving van Assad op termijn ruimte scheppen voor de terugkeer van vluchtelingen. Anderzijds wisten door Ankara aangestuurde rebellen van het SNA alvast gebied ten noorden van Aleppo te veroveren op de Koerdische militanten van de YPG. Een beperkt offensief waarin deze winsten verzilverd worden is meer in Ankara’s belang dan een alles-of-niets strijd tot aan Damascus. Maar de Turken hebben lang niet zoveel invloed op HTS als op de SNA. Als Jolani besluit de hoofdstad te belegeren, is het zeer de vraag of Ankara hem kan beteugelen.
Teheran liet vrijdag weten meer drones, raketten en militaire adviseurs naar Syrië te sturen, maar Irans opties zijn beperkt. Een te vergaand militair ingrijpen is vragen om klappen van aankomend president Trump. Bovendien is Hezbollah verzwakt door Israël en is het nog maar de vraag in hoeverre pro-Iraanse milities in Irak zich in de strijd zullen mengen. Enkele facties doen dit al jaren en zij zullen Assad best willen helpen, maar de Iraakse regering zit niet te wachten op een grootschalige mobilisatie die Irak een nieuwe oorlog in kan trekken.
Assads lot lijkt dan ook bovenal af te hangen van de Russen. President Poetin heeft zijn handen echter vol aan de oorlog in Oekraïne en beschikt over veel minder militaire en financiële middelen om Assad te redden dan in 2015. Het is niet onmogelijk dat rijke Golfstaten, die liever Assad aan de macht zien dat HTS, een eventuele Russische interventie zullen helpen financieren. Maar vooralsnog is Ruslands inmenging beperkt tot sporadische luchtaanvallen. Vrijdag riep Moskou al haar burgers op om Syrië te verlaten.
5 Waar staat HTS voor en wat is de groep van plan met Syrië?
Hayat Tahrir al-Sham werd in 2017 opgericht na Jolani’s breuk met al-Qaida. Sindsdien trok HTS ten strijde tegen jihadistische groeperingen in Idlib. Jolani richtte in die noordwestelijke provincie de zogeheten Verlossingsregering op, inclusief eigen ministeries. Volgens academici die het gebied regelmatig bezoeken heeft deze overgang van alleen maar vechten naar besturen een matigende invloed op Jolani gehad en valt HTS niet langer te kenmerken als jihadistisch. Wel is de groepering autoritair en wil het bestuur volgens islamitische principes.
In een interview met CNN op donderdag zei Jolani dat HTS slechts een middel is om Assad omver te werpen. Als die klus geklaard is, kan HTS zich „ieder moment” ontbinden om plaats te maken voor civiel bestuur, aldus Jolani. Hoe dat bestuur er precies uit zal komen te zien, of wat de plaats van islamitische wetgeving erin zal zijn, bleef in het midden. Jolani pleitte alleen voor sterke instituties en „een juridisch kader dat de rechten van iedereen beschermt”.
Het is moeilijk denkbaar dat de machtsbeluste Jolani na een eventuele val van het regime opzij zou stappen. Toch heeft HTS in Idlib al bewezen dat het een regering kan opzetten die een zekere autonomie heeft en relatief effectief bestuur levert. Maar in een homogene en conservatieve provincie als Idlib gaat dat HTS een stuk makkelijker af dan in een divers land als Syrië.
