Zijn mensen overgevoelig in hun angst voor chemische stoffen, zoals journalist Simon Rozendaal betoogt? ‘Dat is pertinent onjuist’

Posted on November 27, 2024 by admin

Mensen moeten zich niet zo druk maken om al die chemicaliën in de lucht, in de bodem, in het water, in het eten. PFAS, dioxine, glyfosaat. De concentraties zijn vaak zó laag. Het gevaar staat in geen verhouding tot de angst ervoor. Dat is de strekking van Paniek om niets, het nieuwste boek van wetenschapsjournalist Simon Rozendaal.

Hij bejubelt de revolutie die zich heeft afgespeeld in de analytische chemie. De meetapparatuur is zóveel gevoeliger geworden. Stoffen kunnen in steeds geringere hoeveelheden aangetoond worden, van milligrammen naar microgrammen, nanogrammen tot zelfs picogrammen. „Een miljard maal zo goed meten in een halve eeuw! Dat is slechts vergelijkbaar met de chiprevolutie”, laat Rozendaal in een e-mail weten, in antwoord op een serie vragen van NRC.

Maar er is een keerzijde, betoogt hij in zijn boek. Milieuorganisaties slaan nog steeds alarm als een verontreiniging wordt aangetoond, terwijl het inmiddels om vaak hele kleine, ongevaarlijke concentraties gaat. En media gaan volgens Rozendaal te makkelijk mee in dat angstframe. Hadden ze maar meer bèta’s in dienst, mensen zoals hij, die het onderscheid kennen tussen een microgram en een nanogram. Al die paniek heeft mensen banger gemaakt, stelt Rozendaal, die ook chemicus is. Dat is ook de onderkop van zijn boek: hoe de meetrevolutie onze angsten aanwakkert. Daarnaast, zo schrijft hij, zorgt de steeds gevoeligere apparatuur ervoor dat milieunormen almaar verder worden aangescherpt.

Kloppen die twee stellingen?

Drukte om niks?

Eerst wat cijfers. Milieuverontreinigingen veroorzaakten tien jaar geleden 6 procent van de ziektelast in Nederland. Dat is nu nog circa 4,5 procent, zo maakte RIVM eerder deze week bekend. Dus ja, het is verminderd. Maar het is nog lang geen nul. Is dat dan drukte om niks? En wereldwijd zorgt de blootstelling aan chemicaliën jaarlijks voor 2 miljoen doden en 53 miljoen verloren levensjaren, volgens cijfers uit 2021 van de Wereldgezondheidsorganisatie.

Dan over de milieunormen. Die worden almaar verder naar beneden bijgesteld doordat meetapparatuur steeds gevoeliger wordt, stelt Rozendaal. Over tien of twintig jaar „kunnen we nog beter meten en zullen de normen dus nog strenger zijn”, schrijft hij op pagina 97 van zijn boek.

„Dat is pertinent onjuist”, zegt Martin van den Berg, emeritus hoogleraar toxicologie aan de Universiteit Utrecht, die het boek heeft gelezen. Normen worden in de regel vastgesteld op basis van dierproeven, legt hij uit. Eventueel aangevuld met epidemiologische gegevens. Als een norm wordt bijgesteld, heeft dat te maken met voortschrijdend inzicht: uit dierproeven is dan meestal gebleken dat een stof toch schadelijker is dan gedacht. „Dat staat helemaal los van analytische technieken die steeds beter worden.”

Cocaïne op boekenkaften

In reactie schrijft Rozendaal in zijn e-mail: „Ook die dierproeven zijn gebaseerd op de meetrevolutie. Als je alleen maar parts per million (ppm’s) kunt meten, kun je dierproeven alleen met ppm’s uitvoeren. Zodra je parts per trillion (ppt) kunt meten, kun je daar dierproeven mee uitvoeren en daar dan je normen op baseren.” Maar Van den Berg zegt desgevraagd nogmaals dat dit niet klopt. „Gewoon nee!” We kunnen wel gevoeliger meten, zegt hij, maar een norm wordt alleen naar beneden bijgesteld als je in dierproeven schadelijke effecten ziet.

Dat zegt ook Jan Tytgat, hoogleraar toxicologie en farmacologie aan de KU Leuven. „Het feit dat we stoffen in het milieu in steeds lagere concentraties kunnen meten, betekent juist dat we extra voorzichtig moeten zijn met evaluaties van die stoffen.” Hij noemt een voorbeeld. Bij een test van boekenkaften in een bibliotheek werden resten van cocaïne gemeten. Maar in hele lage concentraties. „Betekent het dat mensen high worden van het lezen van boeken. Nee!”

Tytgat en Van den Berg kennen één uitzondering op die normstellingsregel: PFAS. Door bemoeienis van de politiek is in Nederland de norm voor PFAS in de bodem op 1 microgram per kilogram grond gesteld. Dat is de detectiegrens, dat wat de apparatuur op dit moment nog kan vaststellen – de norm die RIVM had geadviseerd, lag dertig tot zeventig keer hoger.

Het onbenul zit eerder bij hemzelf

Martin van den Berg
emeritus hoogleraar toxicologie

Hier volgt de norm inderdaad de gevoeligheid van de apparatuur. Rozendaal licht dat in zijn boek groot uit, en schrijft het op alsof het altijd zo gaat. Van den Berg vindt dat kwalijk: „Hij verwijt journalisten en burgers onbenul, omdat ze het onderscheid tussen een microgram en een picogram niet kennen. Maar het onbenul zit eerder bij hemzelf.”

Van den Berg zegt ook „geïrriteerd” te zijn dat Rozendaal hem selectief aanhaalt. De toxicoloog schreef een opinieartikel dat op 21 februari is gepubliceerd in NRC. De hoogleraar schrijft dat het publiek wordt overspoeld met informatie over de toxiciteit van stoffen, dat veel stoffen inmiddels zijn vervangen door minder giftige alternatieven, en dat leefstijlfactoren zoals roken, alcoholgebruik en overmatige vleesinname „significant grotere gezondheidsrisico’s” met zich meebrengen. Dat is wat Rozendaal aanhaalt en gebruikt om zijn stelling te onderbouwen: paniek om niets. Maar Van den Berg schrijft ook: „Betekent dit dat er helemaal geen toxicologische reden tot bezorgdheid is? Nee…” En vervolgens noemt hij een aantal, nog bestaande risico’s. Maar dat noemt Rozendaal niet.

Ook Tytgat ziet nog de nodige risico’s. Over eventuele gecombineerde effecten van stoffen is bijvoorbeeld weinig bekend. Hij maakt zich ook zorgen over de uitstoot van tweetaktmotoren in onder meer bladblazers en brommertjes van voedselkoeriers. Die stoten „schadelijke partikels” en stikstofoxiden uit. Tytgat: „Mocht ik minister van Volksgezondheid zijn, dan zou ik die meteen aan banden leggen.”

Protest van omwonenden tegen Chemours, de fabriek in Dordrecht die veel PFAS heeft geloosd.

Mondige mensen

Dan die andere stelling van Rozendaal. Zijn mensen inderdaad banger geworden voor chemicaliën? Of zijn ze misschien móndiger geworden en laten ze meer van zich horen? Kan het ook zijn dat mensen bózer zijn geworden omdat bedrijven een verontreiniging nog weleens ontkennen? Of omdat overheden milieuvergunningen slecht handhaven?

Rozendaal zoekt dat niet uit. Terwijl er een uitgebreide wetenschappelijke literatuur bestaat over bijvoorbeeld risicopercepties van mensen ten opzichte van chemicaliën. „Ik ken die literatuur niet goed”, laat Rozendaal in z’n e-mail weten. „Ik ben een echte bèta. Maar ik schrijf al bijna vijftig jaar over chemische risico’s en ben een ervaringsdeskundige.”

Sociaal-psycholoog en risicowetenschapper Angela Bearth van het Swiss Centre for Applied Human Toxicology in Basel doet al vele jaren onderzoek naar risicopercepties. „Mensen ervaren meer risico als iets als een waarschuwing wordt gebracht, vergeleken met puur informatie”, zegt ze. Ook de frequentie van de berichtgeving (hoe vaak pikken de media het op), urgentie en emotionele lading spelen een rol. „Maar een onderzoek dat langjarig de percepties, en eventuele angsten, van mensen in kaart heeft gebracht, ken ik niet”, aldus Bearth. Dat zegt ook Tom Jansen van het RIVM, net als Bearth sociaal-psycholoog en risicowetenschapper. Allebei zien ze voor de stelling van Rozendaal geen onderbouwing.

Onvrijwillige blootstelling

Jansen ziet in zijn onderzoek nogal wat paradoxen in hoe mensen risico’s ervaren. Zo denkt een derde van de ondervraagden dat alle stoffen even schadelijk zijn, en dat er niet zoiets is als een veilige hoeveelheid. „Maar tegelijk geeft 96 procent aan dat het uitmaakt hoeveel je van iets binnen krijgt, en hoe vaak je eraan wordt blootgesteld”, zegt hij. Ook, zegt Jansen, maken mensen zich meer zorgen over de aanwézigheid van stoffen, dan over de kans om er ziek van te worden. En zo schatten mensen risico’s zwaarder in als de blootstelling aan chemicaliën bijvoorbeeld niet vrijwillig, niet controleerbaar en onzichtbaar is. „Een beetje rook uit de omgeving wegen ze daarom veel zwaarder dan een eigen barbecue.”

Mensen zijn niet per se banger geworden voor chemie (chemistry), schrijven Italiaanse onderzoekers in een overzichtsartikel over chemofobie, wat ze vertalen als een irrationele angst voor chemicaliën. In hun twee jaar geleden gepubliceerde artikel in Tetrahedron halen ze onder meer een analyse aan van ruim 250.000 tweets waarin woorden als ‘chemie’ of ‘chemisch’ werden gebruikt. Er waren meer positieve dan negatieve tweets. Ook over chemici denken mensen overwegend positief. Anders wordt het als het over ‘chemische substanties’ of over de ‘chemische industrie’ gaat. Dan zijn er meer negatieve associaties, zagen de onderzoekers. Het ontstaan van chemofobie wijten ze onder meer aan de chemische rampen die regelmatig optraden in de jaren 60, 70 en 80. Hierbij speelde de grote media-aandacht een rol. Maar zeker ook de opstelling van betrokken bedrijven. In veel gevallen probeerden zij de schuld af te schuiven, via „ lobbydruk, persoonlijke aanvallen en verzonnen controverses”.

Rozendaal erkent dat mensen misschien bozer zijn geworden op de chemische industrie. „Maar dan zijn ze wel slecht geïnformeerd”, schrijft hij in zijn e-mail. „Als er één groep in de samenleving is die zijn milieuprestaties heeft verbeterd, dan is het wel de chemische industrie. Ze heeft de uitstoot, al of niet gedwongen, flink aangepakt.”

De Italiaanse onderzoekers eindigen hun overzichtsartikel met de conclusie dat chemofobie complex is, en nog lang niet begrepen. Het vergt kennis van chemie, psychologie, sociologie, antropologie, geschiedenis.

Pleister op de huid kan heel geleidelijk medicijnen toedienen

admin
November 27, 2024
0

Je kent ze misschien wel, de morfine- en anticonceptiepleisters. Via een plakker op de huid, waar piepkleine naaldjes doorheen steken, worden pijnstillers of hormonen geleidelijk afgegeven in het bloed. Als patiënt of gebruiker merk je daar niets van; de naaldjes zijn zo klein dat je ze niet voelt zitten. Je hoeft ook niet steeds na te denken over het innemen van je medicijnen, je kunt je pillen niet op je nachtkastje laten liggen of per ongeluk te veel of te weinig innemen.

Hoe handig zou het zijn als voortaan meer medicijnen op deze manier zouden kunnen worden gegeven? Nieuw onderzoek in Science Translational Medicine biedt hoop. De onderzoekers ontwierpen een pleister die erin slaagde een chemotherapie tegen leukemie (cytabarine) en een medicijn tegen diabetes (exenatide) op een constant ritme af te geven in muizen en honden. De naaldjes brengen het werkende middel in de huid (transdermaal), waarna het zich verder door het lichaam verspreidt.

Honden en muizen

Tot op heden lukte het wetenschappers niet om werkende pleisters met micronaalden voor zulke ‘zware’ medicijnen te maken, die over een langere periode geleidelijk moeten worden afgegeven. De nieuwe pleisters kunnen dat wel, gedurende zeker 24 uur. De chemotherapie werkte zelfs beter via de pleister dan via het infuus. Positief verbaasd over de goede uitkomsten testten de onderzoekers de pleister daarna op tien proefpersonen, die allemaal aangaven geen enkele irritatie, jeuk of hinder te ervaren.

De zogenoemde ‘draagbare osmotische micronaaldenpleister’ werkt – in tegenstelling tot eerdere varianten – niet op elektriciteit, maar op basis van osmose. Dat is een waterbeweging die op gang komt doordat water van een plek met weinig opgeloste deeltjes naar een plek met meer opgeloste deeltjes stroomt, via een selectief doorlatend vlies dat bepaalde stoffen wel en andere deeltjes niet doorlaat. In de pleister zorgt die waterverplaatsing voor een druk die het werkende medicijn door drie naaldjes met een diameter van 0,2 millimeter de huid in perst.

Een patiënt draagt een ‘osmotische micronaaldenpleister’.

De nieuwe pleister is potentieel geschikt voor de toediening van een enorm scala aan medicijnen, voorspellen de onderzoekers. Via de osmose-constructie kan het bijna alle soorten stoffen vasthouden, van piepkleine moleculen tot grote eiwitten en peptiden. Denk aan antistolling en pijnstilling na een operatie, antibiotica in moeilijk begaanbare gebieden en ontwikkelingslanden, en immunotherapie bij kanker. Door de lengte van de naaldjes in de pleister aan te passen kunnen medicijnen in de toekomst bovendien niet alleen in de huid worden afgegeven, maar ook door de huid heen, of zelfs nog dieper: in de bloedbaan.

Column | Kleine storm

admin
November 27, 2024
0

We zaten midden in het nieuws, in een middenklasser in het oog van de storm. Op weg naar een theater in Assen. Weerman Marco Verhoef had ons in klare taal gewaarschuwd. Afschuwelijk harde, on-Nederlandse windstoten. Code oranje. Sinds we stormen kleuren en namen geven, deze heette Conall, ben ik nog nooit bang geweest voor het weer. Daarvoor eerlijk gezegd ook niet. Ondanks de klimaatverandering blijft het wel Nederland, op de Waternoodsramp en wat overstromingen na is er niets blijven hangen. Weerwaarschuwingen vullen de nieuwssites maar bijna niemand neemt ze nog serieus. Sterker: ik zie in de nieuwe buurt bij slecht weer extra veel hardlopers. Dat zijn vooral vrouwen. Is het extra prettig om door regen en wind te rennen?

Rampen komen altijd onaangekondigd, juist daarom is dit nieuwe systeem zo geruststellend.

Mijn vader moest bij stormen soms preventief wachtlopen bij de IJssel, dan ging hij met een collega-ambtenaar in een fluorescerend hesje de dijk tussen Velp en Rheden op. Daar spraken ze dan wandelaars aan.

„Weet u wel dat het heel hard waait…”

Ze kregen nooit te horen dat de wandelaars dat graag tevoren hadden geweten.

Natuurlijk moest er ook een verslag worden geschreven, elke stap werd gedocumenteerd.

Een keer troffen ze een vrouw van wie de kleine hond in de IJssel was gewaaid. De collega merkte op dat het beest inmiddels ‘een zeehond’ was, over die opmerking is een klacht ingediend. Mijn vader werd door een commissie gevraagd naar zijn versie van dat verhaal. Hij maakte het niet kleiner dan het was, dat doen ambtenaren niet.

Tegelijkertijd gingen we op vakantie in Zeeland bij een storm wel kijken of de Deltawerken het gingen houden. Ze hielden het. Ik denk dat mijn vader het werk van Marco Verhoef had kunnen waarderen. De kleurencodes zouden ideaal zijn geweest om de werkzaamheden in te kaderen, waar hij zo van hield. Na zijn pensionering wandelde mijn vader voor de lol door storm en noodweer over de dijk richting Rheden. Hij werd nooit aangesproken door een ambtenaar van de Dienst Water van de Provincie Gelderland. „Schijnbaar hadden ze weer een snipperdag.”

Aan het eind was mijn moeder bang dat hij van de dijk zou waaien, ik denk dat hij dat zelf een mooie dood had gevonden.

Geheel in zijn geest trotseerden we gisteren storm Conall, er gebeurde ondanks code oranje en de waarschuwingen volgens verwachting weer helemaal niets.

We bereikten Assen.

Marcel van Roosmalen schrijft op maandag en donderdag een column.

Dit fraudedossier poetst Marine Le Pen niet zomaar weg

admin
November 27, 2024
0

Marine Le Pen ziet er moe uit. De voorvrouw van de Franse radicaal-rechtse partij Rassemblement National (RN) heeft diepe wallen, haar stem is schor. Ze kijkt vaak ongerust, deze woensdag in de rechtszaal van het Parijse Hof waar haar advocaat Rodolphe Bosselut zijn slotpleidooi houdt in een monsterzaak over het verduisteren van Europees geld. In een bomvolle zaal bijt Le Pen soms op een duimnagel, of lacht schamper als Bosselut een grapje maakt.

Le Pen heeft dan ook veel aan haar hoofd: niet alleen ligt haar vader en voorganger Jean-Marie Le Pen op sterven, ook is haar politieke toekomst in gevaar. Het Openbaar Ministerie eiste vorige week een celstraf van vijf jaar (waarvan drie voorwaardelijk) tegen de politica, een boete van 300.000 euro en een vijfjarig verbod om zich verkiesbaar te stellen. Het OM wil dat dit verbod meteen ingaat, óók als Le Pen in hoger beroep gaat. Als de rechter hierin meegaat, kan Le Pen geen presidentskandidaat zijn bij de verkiezingen van 2027.

In de zaak, waarmee bijna 7 miljoen euro is gemoeid, staat Le Pen samen met vierentwintig (ex-)partijgenoten terecht. Haar partij – destijds nog Front National (FN) genaamd – zou tussen 2004 en 2016 medewerkers hebben betaald met geld bestemd voor assistenten van Europarlementariërs, terwijl zij geen of weinig werkzaamheden uitvoerden die bij die functie horen. Onder anderen de lijfwacht van Jean-Marie Le Pen en de persoonlijk secretaris van Marine Le Pen werden betaald met geld uit Brussel.

‘EP als melkkoe’

Volgens het OM is het zo klaar als een klontje: Marine Le Pen bevond zich in het centrum van een „georganiseerd systeem” dat van het Europees parlement een „melkkoe” maakte voor het Front National. Die conclusie komt voort uit lang en diepgravend onderzoek, zegt Marine Turchi, de in radicaal-rechts gespecialiseerde onderzoeksjournalist van de nieuwssite Mediapart die de zaak in 2013 onthulde. „Er is negen jaar onderzoek gedaan, de rechtszaak duurt twee maanden en de onderzoekers hebben documenten, mails en getuigenissen verzameld die verpletterend zijn.”

Zo hebben meerdere bronnen getuigd dat Le Pen na de Europese verkiezingen van 2014 aan Europarlementariërs mededeelde dat zij maximaal één assistent mochten aannemen, en dat „de rest van de envelop voor parlementair assistenten beschikbaar zal worden gesteld aan de partij”. Er zijn bewijzen dat ‘assistenten’ een fulltime baan hadden op het FN-hoofdkantoor in Frankrijk, en dat sommigen nauwelijks in Brussel waren in de tijd dat ze op papier een Europarlementariër bijstonden.

Ook dook een overzicht op waarop staat welke parlementariër nog budget over had en welke partijmedewerker daarvan betaald kon worden. En in een in de rechtbank veelbesproken mailwisseling merkt een Europarlementariër op dat „wat Marine aan ons vraagt, erop neerkomt dat we tekenen voor fictieve banen”. Waarop de FN-penningmeester antwoordt: „ik geloof dat Marine dat allemaal weet”.

Bosselut en andere advocaten verdedigen hun cliënten met hand en tand. Bosselut benadrukt woensdagmiddag met veel stemverheffingen en wijzende vingers dat hoewel het dossier duizenden pagina’s telt, er geen „directe instructie” van Marine Le Pen is gevonden voor het optuigen van een dergelijk systeem. Ook noemt hij dat andere partijen eveneens Europees geld gebruikten om nationale medewerkers te betalen – centrumpartij Modem is hier onlangs nog voor veroordeeld.

En Bosselut vindt het logisch dat partijmedewerkers zowel Europese als nationale werkzaamheden op zich namen. En hij stelt dat Le Pen om politieke redenen vervolgd wordt. „Ik vraag de rechtbank haar niet te veroordelen (…) op basis van wat zij representeert.” Veel tijd nam Bosselut ook om aan te tonen waarom de rechter volgens hem geen verbod op verkiesbaarheid met directe ingang kan afkondigen. 2027 is ook in zijn gedachten.

Zorgen over mogelijke opvolger

Het is de vraag in hoeverre de rechtbank, die eind maart uitspraak doet, hierin meegaat. Vanwege de hoeveelheid bewijs en omdat het reglement van het Europees Parlement duidelijk is, is het zeker niet uitgesloten dat de rechtbank het OM volgt, of voor een iets lagere straf kiest met dezelfde politieke gevolgen. „Er hangt een zwaard van Damocles boven het hoofd van Marine Le Pen en haar partij”, zegt Turchi. Ook Le Pen zelf zei eerder dat zo’n uitspraak haar „politieke dood” zou betekenen.

Het zou een schok zijn voor Frankrijk, waar iedereen weet dat Le Pen goede kans maakt de presidentsverkiezingen van 2027 te winnen. Dit is deels een resultaat van Le Pens jarenlange werk voor het ‘ont-demoniseren’ van haar partij: ze verzachtte een aantal extreme standpunten, gooide extremisten (inclusief haar vader) uit de partij en wachtte simpelweg tot het electoraat radicaal-rechtser werd. Met succes: nooit eerder waren zo veel Fransen het eens met de ideeën van het RN (39 procent), volgens een opinie-onderzoek van Instituut Verian.

Als Le Pen geen RN-presidentskandidaat kan zijn, wie dan wel? „De enige logische opvolger is Jordan Bardella”, zegt Turchi: de 29-jarige partijleider en Le Pens rechterhand. Dit biedt enerzijds kansen: „hij kan nieuwe stemmen aantrekken want hij is populair onder jongeren, hij wil samenwerken met centrumpartijen en hij gebruikt theorieën zoals de omvolkingstheorie die kiezers van de [meer identitaire radicaal-rechtse politicus] Éric Zemmour kunnen verleiden.” Ook is Bardella niet ‘besmet’ met de naam Le Pen.

Maar binnen de partij zijn ook zorgen over Bardella’s capaciteiten, zegt Turchi. „Het is nog altijd Marine Le Pen die de partij draagt en Bardella is niet iemand met grote dossierkennis.” Ook gaat hij in debatten geregeld onderuit en heeft hij weinig ervaring. „De ervaring die hij heeft zit hem vooral in actievoeren voor zijn partij en mediatraining. Dat maakt dat zijn uitspraken vaak erg voorbereid lijken, en als de discussie anders loopt dan hij had verwacht, verliest hij soms de controle.”

Zoals vorige week, toen Bardella tijdens een televisie-interview stelde dat mensen met een strafblad zich niet verkiesbaar kunnen stellen voor zijn partij. (Dit is overigens onwaar, er zijn RN-parlementariërs met veroordelingen.) Toen de journalist vroeg of dat ook voor Marine Le Pen geldt, stamelde Bardella dat „er een hoger beroep zal komen” en „Marine Le Pen compleet onschuldig” is. Het was Le Pen die zijn woorden vervolgens weer recht breide.

Andere RN-leden vervolgd

Los van wie presidentskandidaat wordt, zou de partij een flinke klap te verduren krijgen als de rechter oordeelt conform de eis van het OM. Ook tegen andere partijprominenten zijn forse straffen geëist: van Louis Aliot (nummer 2 van de partij, ex van Marine Le Pen en burgemeester van Perpignan) en partijmastodont Bruno Gollnisch tot woordvoerder Julien Odoul. Turchi: „Het is de vraag of het RN deze mensen binnen de partij zal houden.”

En het RN kan aan geloofwaardigheid inboeten. „Vooral omdat zij, voordat ze zelf betrokken raakte in deze zaak, er altijd prat op ging tegen politieke corruptie te strijden: het FN had ooit zelfs de slogan ‘handen schoon, hoofd geheven’.” Het was ook Marine Le Pen die oud-president Nicolas Sarkozy en andere politici opriep op te stappen na aanklachten over corruptie.

Het is volgens Turchi wel de vraag in hoeverre het electoraat van het RN zich zal laten beïnvloeden. „Het RN heeft een parallelle werkelijkheid gecreëerd waarin deze rechtszaak een politiek complot is, waarin in zulke zaken nog nooit zulke straffen zijn geëist, waarin de democratie geschaad wordt. Dat is simpelweg onwaar, maar RN-politici vertellen dit waar ze maar kunnen, en in elk geval een deel van hun kiezers zal hierin geloven.”

En als Le Pen veroordeeld wordt, maar zich wel verkiesbaar mag stellen, is de kans aanwezig dat het Franse volk zijn schouders ophaalt over de corruptieaffaire. Turchi: „Het publiek vindt dit soort zaken maar ingewikkeld. Pas als een zaak erg symbolisch is, bijvoorbeeld toen publiek geld was gebruikt voor het organiseren van weelderige diners met kreeft en champagne in de Assemblée, of toen bleek dat presidentskandidaat François Fillon maatpakken van duizenden euro’s had aangenomen, heeft dat grote invloed op de publieke opinie.”

Maar toch. Le Pen en de rest van Frankrijk weten ook dat het niet voor het eerst zou zijn dat een kansrijke presidentskandidaat net voor de verkiezingen van het toneel verdwijnt. In 2011 zag de linkse IMF-topman Dominique Strauss-Kahn zijn kans op het Élysée verdampen toen hij werd aangeklaagd voor het verkrachten van een kamermeisje in New York. En in 2017 verloor de rechtse François Fillon vroegtijdig de race omdat was uitgekomen dat hij een nepbaantje had bedacht voor zijn vrouw.

De zorgen die zijn te lezen op het gezicht van Marine Le Pen zijn dus niet ongegrond. Na het slotpleidooi zegt ze woensdagavond tegen de verzamelde pers dat de afgelopen twee maanden „een lijdensweg” waren. Maar ook dat ze zich „sereen” voelt en zéro politieke conclusies wil verbinden aan de zaak. Het is de vraag of ze dat kan waarmaken.