„Het team van Harris zoekt naar lichtpuntjes”, zegt verslaggever Abby Phillip van CNN, die contact heeft met bronnen bij de Democraten. Verder blijft het stil. En als het stil blijft, betekent dat weinig goeds voor de Democraten. Daarna schakelt CNN naar verslaggever Kaitlan Collins, bij Trump-aanhangers. ‘Y.M.C.A.’, een van Trumps favoriete liedjes, wordt ingezet. Feestende Trump-fans op de achtergrond in in West Palm Beach, in Florida, lijken al een overwinning al te vieren.
Het is begin van de ochtend Nederlandse tijd. Op de rechts-populistische zender Fox News is de analyse van Harris’ vermeende nederlaag inde studio al ingezet. Voormalig Trump-woordvoerder Kellyanne Conway wrijft erin dat Democraten zich er weer op verkijken dat mensen niet stemmen zoals de partij denkt dop basis van hun demografische kenmerken. „Obama die zegt dat zwarte mensen niet op Trump moeten stemmen”, zegt Conway. „Stop met zeggen wie we zijn. Stop met wat we moeten denken.”
Geen van de zenders heeft om vijf uur ‘s ochtends Nederlandse tijd nog een swing state aan een kandidaat toegewezen, maar alle seinen staan op dat uur op een zege voor Trump. De analyses zijn er al volop op de twee zenders die in het gefragmenteerde medialandschap de belangrijkste bronnen zijn voor politiek nieuws, aldus het onafhankelijke onderzoeksbureau Pew Research Center. Fox is nummer 1 met een marktaandeel van voor politiek nieuws van 13 procent, CNN nummer 2 met 10 procent.
„Laten we voorzichtig zijn”, waarschuwt John King aan het begin van de marathonuitzending van nieuwszender CNN. De man van de cijfers staat naast zijn befaamde ‘magische muur’, een interactief scherm met de kaart van de Verenigde Staten waarop alle uitslagen binnenkomen. Met een snelle tik op zijn scherm kan hij inzoomen op een van de ruim 3.000 counties van het land om voorlopige resultaten te bekijken en te becommentariëren. De cijfers worden in real time aangepast en veranderen snel. King stelt kijkers gerust als er opzienbarende dingen in beeld verschijnen: „Soms ziet de kaart er vroeg op de avond heel anders uit dan op het einde.”
Bij Fox News toont ‘schermman’ Bill Hemmer op zijn touchscreen hoe Harris met drie swing states tot 270 kiesmannen kan komen. Karl Rove, adviseur van voormalig president George W. Bush, houdt het in de studio bij twee clipboards. Op de één heeft hij de drie beslissende strijdperken uitgeschreven waar het allemaal op neer komt: ‘issues’, ‘characteristic’ and ‘change’. Op de andere staan ook drie dingen: ‘Pennsylvania, Pennsylvania, Pennsylvania.’
Muziek
Bij CNN is het contrast tussen de stressopwekkende muziek en de nuchtere opmerkingen van King en andere presentatoren groot. De zender strooit met ‘key race alerts’, gebaseerd op slechts een paar procent van de stemmen. Urenlang is het nog veel te vroeg om iets zinnigs te zeggen en CNN geeft de politieke duiders, in tegenstelling tot Fox News, weinig ruimte.
„Amerikanen maken op dit moment een monumentale keuze”, begint anchor Jake Tapper de avond rond 22.00 uur Nederlandse tijd. Hij leidt de uitzending en schakelt regelmatig met twee verslaggevers bij de locaties waar de presidentskandidaten zitten: Abby Phillip bij het hoofdkwartier van Harris in Washingon, DC, Kaitlan Collins bij Trump in West Palm Beach, Florida.
CNN-presentator Jake Tapper (links) met uitslagenman John King Beeld CNN
Fox News knalt er elk uur in met: ‘The moment is here. America is watching.’ Robert Wolf, analist namens de Democraten aan de desk, ziet „zwakke cijfers” voor Harris in een Fox News-peiling over zwarte stemmers in Georgia. De overwinningen van Trump in platteland-counties daar zijn intussen erg sterk. Hij staat op ruim 100.000 meer dan Harris als bijna tien procent geteld is. „Dit gaat nog veranderen, maar geeft een idee”, zegt Hemmer.
Het stemmen zestien staten is klaar, onder andere in „The Big Kahuna” Pennsylvania, kondigt Brett Baier aan om 8 uur ’s avonds plaatselijk tijd aan de oostkust. Te vroeg om toe te wijzen.
Bij de vorige presidentsverkiezingen wees Fox News’ Decision Desk als eerste Arizona toe aan Joe Biden, waarmee de zender zijn devote Trump-aanhang tegen de haren in streek. In een stevig interview met Fox News-sterverslaggever Bret Baier werd Trump vorige zomer stevig aangepakt over zijn leugens over de uitslag in 2020. Maar verder is Fox News, ‘Most Watched, Most Trusted’, toch vooral weer het verlengstuk van Trumps campagne. Dit keer is er vanaf meet af aan goed nieuws voor de Republikeinse kandidaat.
„Ze wint geen zwarte stemmen”, zegt oud-Trump-woordvoerder Kellyanne Conway. Virginia staat nog op winst voor Trump met 39 procent geteld, maar Democratisch analist Jessica Tarlov denkt nog steeds dat die naar Harris gaat. Hemmer komt met Trump-staat Ohio, waar Harris sterker dan Biden vier jaar geleden presteert. Anson County in North-Carolina, met veel zwarte bewoners, ‘flipt’ naar Trump, nadat Biden daar vier jaar geleden met een paar procentpunt won.
Rots in de branding
Lange tijd valt er deze verkiezingsnacht weinig te zeggen en is het op CNN vooral de grote John King-show. King, sinds 1997 werkzaam bij CNN als politiek verslaggever, is de ervaren rots in de branding en een baken van rust. En dat terwijl hij op fysiek vlak met een flinke uitdaging te maken heeft: King maakte drie jaar geldeden bekend dat hij in 2008 de diagnose multiple sclerose (MS) kreeg. De vorige verkiezingen, toen het dagen duurde voordat de uitslag kwam, noemde hij erg zwaar. „Bijna elke keer als ik bij de ‘magic wall’ sta, manifesteert de ziekte zich op de een of andere manier. Op de ergste dagen kan ik mijn benen of voeten niet voelen. Maar als je live op tv bent, kom je er gewoon doorheen”, vertelde hij vorig jaar tegen het blad People. De kijkers merken niks van zijn conditie: King lijkt zonder problemen door de avond te racen.
Betrouwbaarheid keert als thema regelmatig terug, mede naar aanleiding van Trumps leugens over de vorige presidentsverkiezingen. Meerdere verslaggevers staan bij plekken waar de stemmen geteld worden. Ook worden stemmers naar hun vertrouwen in het proces gevraagd. Allemaal, ook de Trump-stemmers die in beeld komen, zeggen dat ze geloven dat het goed zit.
In Pennsylvania zijn er demografische groepen waarbij Fox News zwakkere prestaties voor Harris peilde dan Biden vier jaar geleden haalde. Fox-boegbeeld Sean Hannity schuift aan en zegt dat „het vertrouwen sterk is bij de Mar-a-Lago-groep”, de Trump-getrouwen die op diens golfresort in Florida wachten op de uitslag. In Nashville is het al feest in een bar waar een ploeg van entertainmentkanaal Fox Nation is neergestreken.
Hannity ziet het pad voor Harris rond een uur of vier Nederlandse tijd vernauwen. Hij rekent alvast North-Carolina, Georgia en Arizona voor Trump, wat betekent dat Harris ‘de blauwe muur’ – Michigan, Pennsylvania en Wisconsin – moet winnen. „Dat gaat haar niet lukken. En anders zetten we ‘Hannity was wrong’ op een t-shirt en verkopen we die via donaldtrump.com.” Laura Ingraham, een ander Fox News-kopstuk dienstbaar aan Trump, is opgewekt: „Donald Trump doet echt iets vanavond.” Hij overtreft zichzelf in New Mexico en Florida. „Dat is zo goed gedaan. Waarom kunnen we dat niet in al die andere staten?”
Bij Fox News geeft Laura Ingraham commentaar. Beeld Fox News
Fox News moest zich de vorige verkiezingen in alle bochten wringen om de aanhang van Trump niet van zich te vervreemden na diens nederlaag. Wekenlange complottheorieën over gestolen verkiezingen in de weken voorafgaand aan de Capitoolbestorming kwamen de zender op een schikking van honderden miljoenen te staan met stemmachinesoftwarefabrikant Dominion. Ook de belangrijkste opiniemaker in de avond, Tucker Carlson, moest wijken met zijn steeds radicalere show die hij nu op platform X voortzet.
En nu? Hannity gaat al los over mainstream media en de bejegening van Trump, die sinds zijn vorige termijn is veroordeeld is voor frauduleus gebruik van campagnegeld als zwijggeld voor stripper Stormy Daniels. „Alles wat ze die man hebben aangedaan”, zegt Hannity. „Wat zegt dit over legacy media? Die zijn dood.”
Pas toen mijn moeder een half kunstgebit kreeg aangemeten kwam ze erachter dat er ook mindere kanten aan suiker zaten. „Had ik dat geweten, dan had ik wel wat minder suiker in de pap gedaan.”
Ze begon elke dag met een bord suiker met pap.
Toen ze zwanger was van haar oudste kind – ik – adviseerde de huisarts haar om vooral door te gaan met roken, ze werd er rustig van. Ze stopte er pas mee toen de eerste afschrikwekkende teksten op de pakjes verschenen, een periode die toevallig samenviel met haar eerste hartinfarct.
„De waarschuwingen komen altijd achteraf”, concludeerde mijn vader, die jaren onze druivenstruiken had bespoten met landbouwgif. „Straks komen ze nog met de mededeling dat je maar beter niet op een stoel kunt zitten.”
Hij zat zijn hele werkende leven op een stoel, na zijn dood bleek inderdaad dat dat niet gezond is. Na zijn dood viel het pas op hoe vrolijk hij altijd was op verjaardagen, zou hij geweten hebben dat je van alcoholische drank dronken kon worden?
Ik moest aan ze denken toen eergisteren het nieuws uit de lucht viel dat het beter is om maar geen eieren meer te eten van hobbykippen. We zagen het samen op het Jeugdjournaal. Een jongetje uit een landelijk gebied voerde kippen, het Jeugdjournaal was ter plekke. Hij raapte eitjes en bracht ze naar de kelder. Hij zei het zijn ouders na: „Zo lekker, zo gezond en zo goedkoop.” Ze gingen gewoon door met het eten van eieren. In eieren van hobbykippen zit PFAS, ze denken dat ze het via regenwormen binnenkrijgen.
Het zette het wereldbeeld even op de kop: kippen in legbatterijen leven dus gezonder dan die op het land. Juist in de vrije uitloop eieren zit het gevaar. In onze Wormerse jaren haalden we eens per week eitjes bij een hobbyboer aan de overkant, het kan niet anders dan dat onze lijven vol met PFAS zitten. En wat erin zit gaat er nooit meer uit. Ik keek naast me op de bank. Drie prachtige dochters van wie in elk geval de oudsten voor een behoorlijk percentage uit plastic bestaan.
„Waarom?”, vroeg de oudste, „waarom moest ik altijd eieren halen bij die mensen?” Het eerlijkste antwoord was: omdat ik geen zin in ze had, maar dat bedoelde ze niet.
„We wisten niet beter”, zei ik naar waarheid.
De middelste dochter: „Het maakt mij niet uit als ik van plastic ben, mijn poppen zijn ook van plastic.”
Marcel van Roosmalen schrijft op maandag en donderdag een column.
Onze kleinzoon (4) prikt per ongeluk in het been van onze kleindochter (8) met zo’n papieren parapluutje. Dat doet natuurlijk zeer bij zijn zus en dus wil zij hetzelfde bij hem doen. Waarop hij reageert: „Niet terug doen! Denk aan Jezus! Die doet dat ook niet!”
Els van der Zande
Lezers zijn de auteurs van deze rubriek. Een Ikje is een persoonlijke ervaring of anekdote in maximaal 120 woorden. Insturen via [email protected]
‘Kun je nog even omdraaien, en weer langs lopen, nog één keer?” – iets dergelijks moet fotograaf Emmy Andriesse tegen het broodmagere jongetje hebben gezegd dat ze in februari 1945 in Amsterdam tijdens de Hongerwinter op straat aantrof. Dit kind liep met een leeg pannetje langs en ze wist: dit moet ik vastleggen. Het jongetje liep inderdaad desgevraagd nog een paar keer heen en weer en de iconische foto was geboren.
Dit soort foto’s ging in de laatste oorlogsmaanden vaak via het verzet naar Londen, naar de Nederlandse regering in ballingschap. Die wist van de hongersnood in het niet-bevrijde deel van Nederland, maar beelden zeggen zoals bekend meer dan woorden. Pas bij het zien van de schrijnende foto’s van ondervoede mensen kwam het besef echt binnen en werden voedseldroppings op poten gezet. Deze foto’s hebben dus levens gered.
Vanaf mei zijn deze tachtig jaar oude foto’s te zien in Foam, vijf minuten lopen van de Keizersgracht 568 waar in juni 1945 de eerste expositie opende, in de toenmalige fotostudio van Marius Meijboom. Het liet zien hoe een groep fotografen, clandestien, de laatste oorlogsmaanden had gedocumenteerd – honger, schaarste, gaarkeukens, voedseldroppings en de uitzinnige vreugde van de bevrijding.
Die tentoonstelling trok destijds veel internationale belangstelling. Oorlogscorrespondenten uit tientallen landen probeerden foto’s te bemachtigen, voor bladen als Life en Look. De exposerende fotografen werden volop geïnterviewd. De tentoonstelling ging reizen, fotoboeken verschenen. Opgeteld was de zichtbaarheid zo groot, dat je gerust kunt zeggen dat deze foto’s de beeldvorming over de oorlog mede hebben bepaald. Wie nu aan de Hongerwinter denkt, ziet Andriesse’s foto van dat jongetje voor zich.
Daarom is onlangs besloten dat deze collectie Unesco-erfgoed wordt – als eerste Nederlandse fotocollectie. Het wordt geregistreerd in het ‘Nederlandse Memory of the World Register’. Dit overzicht bevat meer documenten die bepalend zijn voor de oorlog en onze blik daarop.
Spionagefoto’s
Aan dit alles gaat een bijzondere geschiedenis vooraf. Die begon in september 1944, na Dolle Dinsdag. Verzetsleider Tonny van Renterghem en de Joodse fotograaf Fritz Kahlenberg, uit Duitsland gevlucht, hadden een idee. Enkele fotografen die ze vertrouwden, wilden ze vragen om het leven tijdens de bezetting vast te leggen. Het werden Andriesse en Meijboom, Carel Blazer, Charles Breijer, Cas Oorthuys, Krijn Taconis, Ad Windig en anderen. Zo’n tien fotografen vormden de kern van de groep die uit zo’n dertig à veertig mensen bestond, velen in Amsterdam maar ook bijvoorbeeld in Delft en Den Haag. Het exacte aantal is onduidelijk want een centrale organisatie was riskant: Kahlenberg zocht ze individueel op en deed of hij slechts een boodschapper was, in plaats van de spilfiguur. Hoe meer je je op de vlakte hield, hoe veiliger.
<figure aria-labelledby="figcaption-0" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Cas Oorthuys demonstreert kort na de bevrijding hoe hij tijdens de bezetting illegaal fotografeerde.
Foto Charles Breijer / Nederlands Fotomuseum
” data-figure-id=”0″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Cas Oorthuys demonstreert kort na de bevrijding hoe hij tijdens de bezetting illegaal fotografeerde.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Twee vrouwen op de terugweg van een hongertocht begin 1945.
Foto Cas Oorthuys / Nederlands Fotomuseum
” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Twee vrouwen op de terugweg van een hongertocht begin 1945.
Cas Oorthuys demonstreert kort na de bevrijding hoe hij tijdens de bezetting illegaal fotografeerde. Twee vrouwen op de terugweg van een hongertocht begin 1945.
Foto’s Cas Oorthuys en Charles Breijer / Nederlands Fotomuseum
Sommige van deze fotografen hadden al ervaring met sociaal geëngageerde fotoreportages, maar dit was anders: spionagefoto’s. Die waren bestemd voor Londen en voor het verzet, dat weet moest hebben van semi-militaire knooppunten. Ook was er het besef dat dit een cruciale tijd was, die alleen daarom al moest worden vastgelegd. Dat was soms lastig: mensen waren zo gewend aan de Duitse aanwezigheid dat ze goed moesten nadenken over wat er ook alweer anders was – o ja, dat er nu kaarsen in etalages brandden in plaats van elektrisch licht, of dat paarden auto’s voorttrokken. Dat legden ze vast.
Daarvoor gingen ze op pad. Voorzichtig, want vanaf 20 november 1944 gold een fotografieverbod. Vlakbij een Duitse afzetting parkeerde Breijer zijn fiets. Hij deed alsof hij achteloos wat in zijn fietstas rommelde, waar een camera in verborgen hield. Klik, legde hij een scène vast, ongemerkt – zijn eigen gebogen schaduw is op de voorgrond van de foto zichtbaar. Andere fotografen hadden een camera in een schoudertas, of onder hun overjas.
Nu, tachtig jaar later, kunnen we via deze fotocollectie de stad van toen in kijken. Naar een tram die gevaarlijk vol is, omdat er nauwelijks meer transport was. Naar de commotie rond een vat met haring, toen een visboer plots weer wat te koop had. Naar fietsenroof, razzia’s en gevangenen die door de Grüne Polizei werden afgevoerd. Bewijzen van repressie dus, en steeds meer vroeg Kahlenberg zijn fotografen om de gevolgen van de Hongerwinter te registreren. Hij stuurde Cas Oorthuys – want die had de juiste gevoeligheid voor ellende – naar het noodmortuarium in de Zuiderkerk, om te documenteren hoe daar tientallen lichamen lagen die niet meer begraven werden. Geen kisten, geen personeel.
Er stonden rijen voor de gaarkeukens en er was veel zwarte handel waar soms ruzies uit de hand liepen. Diefstal, sloop, woekerprijzen – de foto’s tonen mensen bijeen maar zonder collectiviteit. Door de honger ontstond een moreel verval, het werd ieder voor zich.
Ook de werkzaamheden van het verzet, zoals het vervalsen van papieren, werden gefotografeerd. Het liep nooit fout. Een paar keer is een fotograaf aangehouden die dan toch wist te ontkomen, via blufpoker of anders een wc-raampje.
Heroïek
De plannen voor de tentoonstelling waren begonnen in februari 1945. Van Renterghem en Kahlenberg begrepen dat de foto’s nodig waren voor buitenstaanders om te snappen hoe zwaar het geweest was. De foto’s kozen ze uit bij Meijbooms studio. Die zat vlakbij Duitse autoriteiten die nog wel elektriciteit hadden – een handige vriend tapte dat af. Dankzij twee rollen Gevaert-fotopapier konden ze de foto’s fatsoenlijk afdrukken. Ook was er filmmateriaal geschoten, dat is tijdens de bevrijding overhandigd aan vermoedelijk Britse troepen, en kwijtgeraakt in Engeland, waarschijnlijk in de catacomben van het Luchtvaartministerie.
Zwanenburgstraat.Afsluiting Jodenbuurt bij de Waag, Nieuwmarkt, Amsterdam, 1941.
Foto’s Cas Oorthuys en Charles Breijer / Nederlands Fotomuseum
Op 2 juni 1945 opende de tentoonstelling: „De vijand heeft ons geprobeerd door middel van terreur, van deportaties, met honger op de knieën te krijgen. Zij is hierin niet geslaagd en dit danken wij voor een groot deel aan de mannen en vrouwen van het verzet.” Met deze ronkende woorden werd het thema verzet onderstreept. Ook werd de term Ondergedoken Camera geboren.
Natuurlijk maakten de beelden indruk. Foto’s liegen niet, maar, met afstand in de tijd kunnen we ook stellen dat ze niet per se de waarheid vertellen. De grote nadruk op verzet gaf een heroïek die niet strookte met hoe weinig verzet er werkelijk was geweest in de samenleving.
En ook: deze foto’s waren gemaakt vanaf september 1944, toen alle jodentransporten voorbij waren. Daardoor bleef het joodse leed buiten beeld. Er zaten joodse fotografen bij, maar daar ging het niet om. Het ging om de Hongerwinter. Die omissie kan hebben bijgedragen aan de naoorlogse opvatting dat de bezetting zo zwaar was geweest voor Randstedelingen, en er weinig ruimte was voor de Holocaust zelf.
Onderduiker Joop Kuijt kruipt in schuilplaats Oranje Nassaulaan 15, Amsterdam. lllegale opname vanuit fietstas van commandopost Kriegsmarine, genomen vanaf het Emmaplein de Emmalaan in, Amsterdam, 1944.
Foto’s Charles Breijer / Nederlands Fotomuseum
Vanuit Meijbooms studio ging de tentoonstelling op tournee, langs twaalf steden. Maar afwezig was Kahlenberg. Er was namelijk onder fotografencollectieven een machtsstrijd ontstaan. Het ging over wie de regie kreeg over de beeldvorming van de bevrijding, en over het optuigen van een federatie. Kahlenberg delfde het onderspit. Hij zou roekeloos hebben geopereerd, was slechts een amateurfotograaf en Duits bovendien – dat hij een joodse vluchteling was, telde niet. Kahlenberg verhuisde naar New York, verbitterd. Maar hij wordt nu gerehabiliteerd: NIOD-onderzoekers Erik Somers en René Kok publiceerden in maart een boek dat hem belicht als spilfiguur. En waaruit niets van roekeloosheid blijkt, integendeel.
Inmiddels zijn de foto’s rondom de Ondergedoken Camera verspreid geraakt over verschillende collecties, maar zitten wel samen in het collectieve geheugen – vandaar het erfgoedpredicaat van Unesco. In de verstreken jaren is hun functie voor de beeldvorming onderkend. Vanaf 1980 zijn ze meermaals geëxposeerd met verwijzingen naar de opkomst van extreem-rechts, met waarschuwende woorden die maar niet overbodig willen worden.
Iets om aan te denken, nu de expositie in Foam neerstrijkt vlakbij waar het in 1945 allemaal gebeurde, waar de mensen samenkwamen en droomden van een toekomst vol gelijkheid, vrij van fascisme. Dat besef mag ook nu iets voor onze beeldvorming betekenen.
<figure aria-labelledby="figcaption-1" class="figure" data-captionposition="icon" data-description="Verzetsleuzen op een schuilbunker Kwakersplein Amsterdam 1944.
Foto Cas Oorthuys / collectie Nederlands Fotomuseum
” data-figure-id=”1″ data-variant=”grid”><img alt data-description="Verzetsleuzen op een schuilbunker Kwakersplein Amsterdam 1944.
Foto Cas Oorthuys / collectie Nederlands Fotomuseum
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124073228-dc8801.jpg|https://images.nrc.nl/3Ejq_Usp3VUbieZya2FeAydEhsU=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124073228-dc8801.jpg|https://images.nrc.nl/IuiViZ5hjoq7Gmjya4iKkrbI6jo=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124073228-dc8801.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124073198-f6aa58.jpg|https://images.nrc.nl/ml-_BnfHy7VKy9AUuF3K1mmYuqE=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124073198-f6aa58.jpg|https://images.nrc.nl/sAQgXN2Zk5k1-3sKTV-3kDTCOKo=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data124073198-f6aa58.jpg)
