Deze lente en zomer krioelden ze nog massaal door de tuin, knagend aan bloemplanten en groenten; nu zijn ze weer bijna verdwenen: naaktslakken, in veel soorten en maten. Waar zijn ze gebleven? Zitten ze ergens diep weggekropen? Of zijn ze gewoon allemaal dood?
Menno Schilthuizen van Naturalis Biodiversity Center, ook hoogleraar kenmerkevolutie en biodiversiteit in Leiden, wil eerst even iets rechtzetten: „Bijna ieder jaar krijgen slakkenkenners dezelfde vraag: waarom zijn er dit jaar zoveel naaktslakken”, zegt hij. „Meestal komt die vraag in een warme vochtige periode in het voorjaar als veel mensen in de tuin bezig zijn, precies wanneer naaktslakken extra actief zijn. Maar het is niet zo dat er dit jaar meer naaktslakken waren dan anders. Dat leek misschien alleen maar zo.”
Hè? Maar juist dit jaar verdwenen sla, aardpeer en zonnehoedje vrijwel geheel in slakkenmagen. Dat zal toeval zijn, denkt Schilthuizen: „Er bestaan in Nederland 34 soorten naaktslakken. Die behoren tot zeven families die niet nauw aan elkaar verwant zijn: naaktslakken zijn in de evolutie verschillende keren ontstaan uit huisjesslakken. In een gemiddelde tuin vind je makkelijk zeven of acht verschillende soorten. Allemaal hebben die hun eigen ecologie en levenscyclus.”
De ene soort leeft van paddenstoelen, een andere van dode bladeren, een derde van andere slakken. En er zijn dus ook naaktslakken met een voorkeur voor bepaalde plantensoorten. Misschien waren dit jaar, door de specifieke combinatie van neerslag en temperatuur (en de timing daarvan) juist soorten actief die graag sla, aardpeer en zonnehoedje eten.
Naaktslakken gaan over het algemeen niet dood in de winter, vervolgt Schilthuizen. „Sommige soorten hebben meerdere jaren nodig om volwassen te worden, andere zijn al binnen één seizoen volgroeid. De meeste Nederlandse soorten overwinteren ten minste één jaar. Bij vorst kruipen ze diep de grond in. Bij milder weer blijven ze gewoon actief. Dat je ze dan niet ziet, komt doordat het veelal nachtdieren zijn en mensen ’s winters minder tijd in hun tuin doorbrengen.”
Onmisbaar voedsel
Overdag zitten naaktslakken verstopt in spleten, holletjes of tussen dode bladeren. In je tuin vervullen ze een nuttige functie, benadrukt de bioloog. Ze ruimen dood materiaal op en maken de voedingsstoffen weer beschikbaar voor planten. Ze vormen zelf ook onmisbaar voedsel voor de vogels, egels, kikkers, padden en zelfs spitsmuizen in je tuin. Gewoon met rust laten dus, die slakken, betoogt hij.
Wie er oog voor heeft, kan er heel wat boeiends aan ontdekken. Neem bijvoorbeeld het liefdesspel van de grote aardslak: twee exemplaren bungelen, om elkaar heen gedraaid, aan een lange, taaie slijmdraad. Langzaam komt uit elke slak een enorm, blauw geslachtsdeel tevoorschijn, dat golft en steeds van vorm verandert. De twee aanhangsels lijken wel samen te smelten. De BBC en Vroege Vogels maakten er prachtige filmpjes van. In eigen tuin kun je daar live naar kijken.
Maar wat nu als je tóch vindt dat je te veel naaktslakken hebt..? „Handmatig vangen en wegbrengen is veruit het effectiefst”, zegt Schilthuizen, „over afstanden van meer dan 25 meter zullen ze zeker niet terugkruipen. Vooral geen slakkenkorrels of biervallen gebruiken: die vernielen ook veel van de rest van de broodnodige bodemfauna in je tuin.”
Pré-salé is Frans voor ‘zoute weide’. Het vlees van schapen en runderen die tussen zeekraal en lamsoor grazen, krijgt er een delicate zilte smaak door. Saeftingherhof, het bedrijf van Geert Meersschaert en zijn vrouw Kris Van Royen in het Vlaamse Prosperdorp, heeft van pré-salévlees zijn specialiteit gemaakt. Tachtig van hun koeien grazen even verderop, net aan de Nederlandse kant van de grens, in het Verdronken Land van Saeftinghe, een gebied van slikken en schorren in Zeeuws-Vlaanderen dat tweemaal per dag wordt doorgespoeld door de zoute Westerschelde.
Maar na de zomer heeft Saeftingherhof een verbod gekregen om koeien naar de slacht te brengen, omdat het vlees mogelijk te veel van de schadelijke PFAS bevat. De Vlaamse overheid heeft bij een steekproef vastgesteld dat het PFAS-gehalte in het vlees van één Belgische koe uit Saeftinghe vier keer hoger lag dan de norm, zo bleek deze maand. In het bloed van andere Belgische koeien in het gebied werden ook veel te hoge waarden gevonden.
De drie Belgische pachters in Saeftinghe zijn daarna ‘op slot’ gezet door de Vlaamse toezichthouder en ook de drie Zeeuwse pachters hebben van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit nu in afwachting van nader onderzoek naar hun vee een slachtverbod gekregen voor hun buitendijkse grazers.
Lees ook
‘Handel Nu!’ – op weg naar een totaalverbod grijpt de PFAS-lobby naar een laatste strohalm
Dikbillen
Vanaf de zeedijk bij Prosperdorp kun je ze zien tussen de laatste slierten ochtendmist: dikbillen van het ras Belgisch witblauw. In de verte schuiven containerschepen naar Antwerpen. Alle tachtig koeien van Saeftingherhof hebben een gps-tracker om, zodat ze makkelijk te vinden zijn als ze vast komen te zitten in het slik van een geul. Op 1 november zullen ze, zoals elk jaar, vanuit Saeftinghe in optocht naar de boerderij lopen voor het winterseizoen. Maar daarna is hun lot ongewis.
„Wat voor toekomst wij nog hebben, weten wij niet”, zegt Kris van Royen die in haar stal aan het werk is. „Maar wel dat het gedaan is met pré-salé, voor nu en altijd.” Echt verbaasd is ze niet, zegt ze. „Iedereen weet dat PFAS overal zitten.”
Die stoffen, verzamelnaam voor duizenden verwante, nauwelijks afbreekbare chemicaliën, kunnen het immuunsysteem verstoren en leverschade en kanker veroorzaken. PFAS zitten, behalve in de lucht, in de aarde, in grondwater en in Nederlandse hobby-eieren, ook in veel te hoge concentraties in de Westerschelde. Het RIVM adviseert al een paar jaar om daarom geen vis of schelpdieren uit het estuarium meer te eten.
Gevraagd is om de veiligheid van het ‘Saeftinghe-vlees’ te onderzoeken, evenals het vlees en melk van dieren die elders aan de Zeeuwse kust grazen
Bij elke vloed trekt datzelfde vervuilde water door de kreken en geulen van Saeftinghe en bevloeit er zoutminnende plantjes als zeeaster, kweldergras en zilte rus. Bij eb, die hier langer duurt dan dichter bij zee, hebben slib én gif hier alle tijd om te bezinken op en tussen de planten die mede het dieet van koeien en schapen vormen.
Saeftinghe, met 3.500 hectare het grootste ‘brakwaterschor’ van West-Europa, is een Natura 2000-gebied, staat onder Unesco-bescherming en geldt als walhalla voor (trek)vogels. Het is vanouds ook een spons voor gif. In de vorige eeuw vooral voor onder meer cadmium, pcb’s en landbouwgif waarvan de rivier enorme hoeveelheden afvoerde. PFAS zijn een recentere plaag. De voornaamste bron staat in het Antwerpse havengebied: het Amerikaanse chemiebedrijf 3M, dat onder meer lijmen en synthetische rubbers maakt en jaarlijks duizenden kilo’s PFAS loost. Tegen het bedrijf lopen verscheidene juridische procedures, onder meer van de Nederlandse staat.
Kustbewoners
Het Zeeuwse provinciebestuur heeft alarm geslagen over de ‘buitendijkse grazers’. In een brief aan minister Wiersma (Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur, BBB) vragen Gedeputeerde Staten om diepgravend onderzoek. Niet alleen naar de veiligheid van het ‘Saeftinghe-vlees’, ook naar eventuele PFAS in vlees en melk van dieren die elders aan de Zeeuwse kust grazen. Nederland doet al onderzoek naar de blootstelling van kustbewoners aan PFAS.
In de Zeeuws-Vlaamse gemeente Hulst, waar Saeftinghe onder valt, klinken soortgelijke geluiden. Hulst is ook boos dat het Vlaamse onderzoek al in augustus plaatsvond maar pas twee maanden later bekend werd, staat in een brief van burgemeester en wethouders.
Ook Het Zeeuwse Landschap (HZL), eigenaar van Saeftinghe, maakt zich „grote zorgen”, zegt directeur Rob van Westrienen. En niet alleen over de volksgezondheid. Want die buitendijkse grazers – waaronder sinds kort ook waterbuffels die goed met zuigende modder overweg kunnen en die niet voor de consumptie zijn bestemd – zijn ook essentieel voor wat je het businessmodel van HZL kunt noemen. „Begrazing geeft broedvogels meer ruimte en zorgt dat bepaalde andere gewenste planten er terugkeren”, zegt Van Westrienen. Als de pachters zouden wegvallen, omdat ze hun bedrijf daar niet meer mogen of kunnen uitoefenen, zou dat het karakter van Saeftinghe ernstig aantasten.
Volgens de HZL-directeur moet dringend worden onderzocht hoe PFAS precies in koeien terechtkomen: via bladgroen, via water, of, zoals ook is geopperd, via zeeschuim waarin het zich ophoopt. Ook wil hij weten of er verschil is tussen jonge en oudere dieren, tussen mannetjes- en vrouwtjesdieren, en of het PFAS-gehalte daalt als ze een tijdje ander voer krijgen, zoals in de winter.
Maar alleen het „volledig stoppen van de PFAS-vervuiling is de weg naar systeemherstel”, zegt HZL. Nederland en Vlaanderen streven daarnaar. 3M kondigde in januari aan bij Antwerpen met PFAS-productie te stoppen maar, onder meer via het grondwater, blijven die stoffen nog vrijkomen.
Lees ook
Zeeuwse vissers bezorgd over PFAS-vervuiling: kopen mensen hun garnalen straks nog wel?
„Volgens mij heb ik als enige van de hele school een smartvape. Best cool eigenlijk,” zegt de vijftienjarige Jairo. Hij en zijn vriend Destin (15) staan buiten het hek van een middelbare school in Lelystad te roken. Op het hek prijkt een blauw-wit bord met de tekst ‘Dit terrein is rookvrij. Op weg naar een rookvrije generatie.’
Eén op de vijf jongeren heeft het afgelopen jaar een e-sigaret gebruikt. De nieuwste gadget maakt het nog aantrekkelijker. Met de smartvape kun je namelijk niet alleen vapen, maar ook berichten versturen, bellen en gamen. Kinderartsen zien deze smartvapes steeds vaker voorbijkomen in hun spreekkamer en waarschuwen voor de gevolgen. „Het is slim ontworpen: als je een spelletje speelt, moet je af en toe een trekje nemen om verder te kunnen. Het is gericht op het verleiden van het kinderbrein,” vertelt Lissy de Ridder, voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Kindergeneeskunde (NVK).
Nicotine verstoort de aanleg van verbindingen in de hersenen, wat onder meer kan leiden tot permanente problemen met impulsbeheersing
Destin zou ook wel een smartvape willen, want „het is best wel grappig”. „Je kunt spelletjes spelen tijdens het vapen. In de les mag je dan niet vapen, maar je kunt hem wel gebruiken om te gamen.”
Esther Croes, als tabaksexpert verbonden aan het Trimbos-instituut, noemt de smartvapes verschrikkelijke dingen. „Ze houden niet één, maar twee verslavingen in stand: gamen en roken.” Een kinderbrein is vatbaarder voor verslavingen, omdat het beloningscentrum eerder rijpt dan de prefrontale cortex, het deel waarmee mensen verstandige beslissingen nemen. „Ik vind het moreel verwerpelijk om kinderen verslaafd te maken,” vertelt Croes.
Gevaren
Om e-sigaretten minder aantrekkelijk te maken voor jongeren, zijn vapes met smaakjes sinds januari verboden. Ook smartvapes bevatten vaak smaakjes en meer vloeistof dan de toegestane hoeveelheid. Op de vraag hoe Jairo aan de smartvape komt antwoordt hij: „Via vrienden”. Destin laat op zijn telefoon een screenshot van een Snapchat zien met een lijstje beschikbare producten en prijzen. „Je kan de vapes in allerlei smaken krijgen.”
De Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit laat aan NRC weten dat de smartvapes nu een aantal weken in omloop zijn in Nederland, maar dat de inspecteurs ze nog niet vaak tegenkomen. „We zien dat jongeren alternatieve manieren zoeken om aan vapes te komen, bijvoorbeeld op het schoolplein of door ze online te bestellen. We weten ook dat jongeren ze onderling verkopen. De handel speelt zich daardoor steeds meer af buiten ons blikveld.”
Uit Kamervragen bleek dat de NVWA sinds januari ‘ruim 1.000 advertenties en posts voor vapes met smaakjes van social media en platformen laten verwijderen.’ Staatssecretaris Vincent Karremans (Jeugd, Preventie en Sport) wil de handel in illegale vapes verder aanpakken, bijvoorbeeld door de Autoriteit extra handhavingsbevoegdheden te geven.
Acuut
Als jongeren vapen is de kans dat ze later ook gaan roken drie keer zo groot, zegt De Ridder. Uit een rondgang onder middelbare scholieren in Lelystad blijkt dat de meesten vapen en dat daarna combineren met sigaretten, of zelfs shag. „Twee jaar geleden begon ik met vapen, nu rook ik ook sigaretten. Weet je wat het is? Als je een peuk hebt, wil je vapen en als je een vape hebt, wil je een peuk. Vapes hebben lekkere smaakjes, maar soms wil je ook afwisseling”, zegt de zestienjarige Cennet.
Een smartvape moet ze niet aan denken. „Daar vragen ze 30 euro voor. Als ik daar aan begin, word ik nog blutter.” En die spelletjes vindt ze ook maar dom. Maar online kan ze niet meer om de smartvapes heen: „Op TikTok en Instagram zie ik veel filmpjes van mensen die smartvapes gebruiken.”
De gevaren van vapen beperken zich niet alleen tot het ontwikkelen van verslavingen. Volgens Esther Croes speelt ook een acuut gevaar: „Omdat een vape vaak meer nicotine bevat dan een sigaret, kunnen kinderen een nicotinevergiftiging krijgen. Dat kan gepaard gaan met misselijkheid, braken en soms zelfs met een epileptische aanval.” Nicotine heeft ook invloed op het kinderbrein. Croes: „Hersenen blijven zich ontwikkelen tot je 24 bent. Nicotine verstoort de aanleg van verbindingen in de hersenen, wat blijvende schade kan veroorzaken, zoals angstklachten en problemen met impulsbeheersing en concentratie.”
Lees ook
Verbod op e-sigaret met zoete smaakjes? ‘Dan gaan we wel naar de dealer’
Weet je wat het is? Als je een peuk hebt, wil je vapen en als je een vape hebt, wil je een peuk
Naast een goede aanpak vanuit de overheid is het belangrijk jongeren te informeren over de gevaren, vindt NKV-voorzitter De Ridder. „We moeten ervoor zorgen dat we onze kinderen hier niet aan blootstellen. Ik snap niet waarom mensen zulke producten verkopen aan kinderen. Denk even na bij wat je doet. Dit is geen eerlijke strijd meer.”
Cennet en haar vrienden delen de vapes onderling – maar alleen onder bepaalde voorwaarden. Wanneer iemand een trekje van een ander wil, moet diegene een dansje doen. „Ik deel wel vaak uit aan vrienden die niet zoveel geld hebben.” Cennet is zich wel bewust van de gevaren van roken: „Ik ben weleens gestopt, maar dat duurde niet lang. Mijn longen zijn toch al verpest.” Ze vertelt over haar vader die rookt. Cennet denkt dat roken iets is wat je vanuit huis meekrijgt. Haar vrienden knikken instemmend.
Lees ook
Vapen slecht voor je? ‘Die klachten komen later wel’, zeggen de jongeren in het park
Black Ops 6, de jongste telg in de wereldberoemde schietspellenreeks Call of Duty, komt deze vrijdag uit. Gamers kijken daar niet meer van op: sinds 2005 verschijnt er ieder najaar een nieuw deel. En elk jaar opnieuw zijn de games een zo goed als gegarandeerd kassucces. Begin 2023 stond de teller op een totaal van 425 miljoen verkochte Call of Duty-games, goed voor een totaalomzet van meer dan 30 miljard dollar (28 miljard euro).
Toch was het nog maar de vraag hoe en wanneer deze nieuwe Call of Duty zou verschijnen. In januari van 2022 kondigde Xbox-uitgever Microsoft aan de bekende spellenmaker Activision Blizzard over te nemen. Dat bleek achteraf minder makkelijk gezegd dan gedaan. Pas 21 maanden later werd de deal, waarmee 68,7 miljard dollar (64 miljard euro) gemoeid is, beklonken. De aankondiging van de acquisitie was in 2022 vooral het startschot van een slepende serie rechtszaken.
Toezichthouders struikelden wereldwijd over elkaar heen om de overname te bekritiseren. In alle rapporten en analyses ging het geregeld over één game-serie: Call of Duty, de geldautomaat van Activision Blizzard. Zowel gamers als toezichthouders vroegen zich af: wat als Microsoft plots besluit om Call of Duty enkel nog uit te brengen op zijn eigen spelcomputer, de Xbox?
Een ‘Call of Duty-monopolie’ zou een aardverschuiving betekenen in het gamelandschap, maar zover kwam het niet. Microsoft ondertekende al snel contracten met concurrerende gameplatformen. De afspraak is dat Call of Duty nog zeker tien jaar lang op andere spelcomputers en diensten zal verschijnen. De deals zeggen veel over het gewicht van de reeks: hoe kan het dat één game-serie zo populair en belangrijk is geworden?
Lees ook
Microsoft mag Activison Blizzard (Call of Duty en Candy Crush) nu echt overnemen en zijn positie in smartphonegamen flink versterken
De formule
Call of Duty is een schietspel waarvan ieder jaar een nieuw deel verschijnt, maar niet ieder deel is hetzelfde. Sommige delen spelen zich af in de verre toekomst, andere in de Tweede Wereldoorlog. De actie kan razendsnel zijn, maar ook log en traag. En dan is er nog een versie van het spel waarin je uit een vliegtuig wordt gegooid met tientallen anderen, om het op grond uit te vechten tot de beste speler overblijft.
Maar het belangrijkste verandert nooit: de fundering. De basis is eigenlijk een cocktail van alles wat videogames mainstream maakt. De schietspellenserie is toegankelijk, audiovisueel ontzettend imponerend en barst van dingen om te doen. Bovenal speelt het gewoon erg vloeiend. Spelers rennen, glijden en duiken moeiteloos door een level terwijl ze de ene na de andere tegenstander omleggen.
De meeste spelers doen dat online, op servers met of tegen elkaar. Call of Duty werd daar ongekend populair mee. Met name omdat je als speler je uitrusting volledig zelf kunt samenstellen. Heb je zin om te sluipen en tegenstanders te verrassen? Zet een demper op je wapen. Wil je juist de Rambo in jezelf ontketenen? Een granaat- of raketwerper is ook gewoon een optie.
Sommige spelers focussen zich daarentegen liever op de verhalende hoofdmodus. De actie bevindt zich dan grotendeels ‘op rails’: spelers kunnen zelden afwijken van de route die de makers voor ze hebben uitgestippeld. Door gamers wordt de modus daarom wel eens spottend een achtbaanrit genoemd. De lineaire structuur heeft ook een voordeel: de actie kan door makers tot in de puntjes worden geregisseerd.
Elk spel is bijna zonder uitzondering een indrukwekkend totaalpakket. Er zijn talloze spelsystemen waarmee gamers nieuwe upgrades, gadgets en wapens vrij kunnen spelen. Die formule vormt al sinds 2007 de fundering.
No Russian
Het is niet aan de imposante verkoopcijfers af te zien, maar niet iedereen is fan van deze aanpak. Call of Duty heeft sowieso geen geweldig imago. Veel gamers zien de reeks als de recalcitrante blowende tiener van de game-industrie. Zo eentje die over alles een mening heeft, maar zich opsluit in de slaapkamer als het over serieuze en ingewikkelde thema’s gaat.
Zo ook in oktober 2009, daags voordat Call of Duty: Modern Warfare 2 verscheen. Er lekten beelden uit van de nieuwe hoofdmodus. Het probleem: No Russian, een missie die begint in een lift op een Russisch vliegveld. De speler is omringd door enkele gewapende mannen in kogelwerende vesten. „Vergeet niet, praat geen Russisch”, zegt een van hen. De mannen herladen hun Amerikaanse wapens en de liftdeuren gaan open. Een bloedbad volgt, minutenlang, waarbij het leed uitvoerig in beeld wordt gebracht.
De beelden van de bloedige aanslag gingen de wereld over. Zelfs overheden gingen zich ermee bemoeien. Het level werd gecensureerd in Japan en Duitsland, in Rusland werd de missie geheel verwijderd uit de game. No Russian is nog steeds een veelgebruikt voorbeeld in de discussie over realistisch geweld in videogames.
Call of Duty zoekt zulke controverse op. Veel oorlogen in het spel spelen zich af in fictieve landen, maar er zijn altijd verwijzingen naar echte conflicten of politieke figuren. De makers noemen Call of Duty ‘ripped from the headlines’ – fictie die herkenbaar en actueel aanvoelt, maar alsnog fictief is. Die scheidslijn is blijkbaar makkelijk te overschrijden, want in 2019 waren media wereldwijd opnieuw onthutst over het verhaal in een Call of Duty-game.
Het ging om de missie Highway of Death. Daarin wordt een bergweg gebombardeerd in het fictieve Urzikstan. Een kraakheldere verwijzing naar de ‘echte’ Highway of Death in Koeweit. Terugtrekkende Iraakse troepen werden daar in 1991 tijdens de Golfoorlog gebombardeerd door westerse vliegtuigen onder leiding van de Amerikanen. Een Amerikaanse oorlogsmisdaad, maar in de missie zijn het Russen die de weg bombarderen.
De missie werd door critici uitgelegd als historisch revisionisme. In de marketing werd bovendien benadrukt dat er voor bepaalde aspecten van het spel werd samengewerkt met het Amerikaanse leger. De link met propaganda werd op sociale media snel gelegd, zeker omdat in Call of Duty de Amerikanen uiteindelijk bijna altijd de helden zijn. Activision hield de lippen overigens stijf op elkaar. Net als na de ophef rond No Russian.
Traditie
En net als na No Russian waren de Russen in 2019 boos. Sony besloot zelfs om het populaire spel niet meer op PlayStations uit te geven in Rusland. Ondanks de controverse ging de game alsnog zeker 30 miljoen keer over de toonbank. Call of Duty-spelers willen gewoon knallen, lijkt de conclusie. Wat overigens niet betekent dat zij snel tevreden zijn. Want ook dat is traditie: onvrede. Ieder jaar stroomt het internet over met kritiek op het spel.
De lezingen lopen traditioneel uiteen. Het tempo is te laag of te snel, sommige wapens zijn te sterk of te zwak, de levels zijn te klein of te groot; fans zijn altijd verdeeld over wat Call of Duty idealiter moet zijn. Zo wordt Modern Warfare 3, dat vorig jaar verscheen, gezien als een van de slechtste delen in jaren. Dat kwam met name door de hoofdmodus. Het verhaal stelde erg teleur en veel missies waren saai – iets wat een achtbaanrit als Call of Duty natuurlijk nooit mag zijn. De geluiden over de nieuwe Call of Duty: Black Ops 6, dat NRC niet vooraf kon spelen, zijn vooralsnog stukken positiever.