Museum Allard Pierson wil herkomst doorlichten van hele collectie

Het Allard Pierson, het erfgoedmuseum van de Universiteit van Amsterdam, begint een groot onderzoek naar de herkomst van zijn archeologische collectie. „We willen als museum de hoogste ethische standaarden hanteren. De eerste stap is dan goed herkomstonderzoek naar alle objecten in de collectie. Als iets illegaal is verworven moeten we dat rechtzetten”, zegt Stijn Van Rossem, hoofd kennis en collecties. „Op dit moment hebben we uit Italië zes claims om teruggave van oudheden. Maar de kwestie speelt al langer.”

Van Rossem verwijst naar artikelen uit 2009 en 2021 in NRC waaruit duidelijk werd dat het museum ook na 1970, toen een Unesco-conventie tegen de illegale handel in cultureel erfgoed was opgesteld, illegaal opgegraven oudheden had verworven. Na verschijning van het eerste artikel had de toenmalige directie – Van Rossem is pas ruim een jaar in functie – beloofd de zaak aan te pakken, maar twaalf jaar later bleek dat nog steeds weinig was gedaan.

Naar aanleiding van het laatste NRC-artikel paste het museum wel enkele tekstbordjes in de vaste opstelling aan. Bijvoorbeeld bij een helm en twee scheenbeschermers in het Etruskisch kabinet, die het Allard Pierson in 1982 via een Italiaanse kunsthandelaar had aangekocht, werd vermeld dat ze ‘waarschijnlijk illegaal het land van herkomst’ hadden verlaten.

Na een grootschalige verbouwing en herinrichting in 2019 en 2020, tijdelijke sluiting vanwege corona, en de komst van nieuwe mensen met nieuwe ideeën kan de organisatie zich nu wel volop inzetten om het probleem aan te pakken, zegt Van Rossem. „De conservatoren zullen zich elk een dag per week met de materie bezighouden. Om de onafhankelijkheid van het herkomstonderzoek te waarborgen stellen we ook nog twee onderzoekers aan die niet onder het Allard Pierson vallen. Ze komen in dienst van de faculteit geesteswetenschappen, in eerste instantie voor vier jaar. Een archivaris gaat eerst alle documenten verzamelen en ordenen die te maken hebben met de verwerving van de objecten. Ook worden alle objecten gefotografeerd voor een voor iedereen toegankelijke database met alle herkomstgegevens. Intussen werken we ook al samen met Christos Tsirogiannis.”

Twee polaroidfoto’s

Deze Griekse archeoloog, verbonden aan de Unesco-stoel van de Ionische Universiteit, houdt zich al jaren bezig met onderzoek naar de illegale handel in oudheden. Na onderzoek op verzoek van NRC stelde hij twee jaar geleden vast dat de zogenoemde Pierson-vaas, een Griekse drinkschaal met een afbeelding van de Trojaanse held Aeneas die in 1985 op een veiling bij Sotheby’s in Londen was gekocht, illegaal opgegraven moet zijn. De vaas komt namelijk voor op twee polaroidfoto’s die in beslag zijn genomen bij een vanwege illegale handel in oudheden veroordeelde Italiaanse handelaar. Op een van de polaroids ligt de vaas in stukken, op een ander is hij gerestaureerd.

Over de vaas heeft hij nog nieuws te melden, vertelt Tsirogiannis per e-mail. Bij aankoop ontbraken twee fragmenten. Een daarvan bleek later in het bezit te zijn van de Zwitserse kunsthandelaar Herbert Cahn, die daarop het fragment aan het Allard Pierson schonk. Het viel Tsiriogiannis onlangs op dat op de foto met de vaas in stukken alle fragmenten nog aanwezig zijn. Volgens Tsirogiannis, die zijn bevindingen binnenkort in een wetenschappelijk artikel publiceert, is dit het bewijs dat de fragmenten indertijd bewust buiten de gerestaureerde vaas zijn gelaten. „Er zijn meer vazen in musea bekend waarvan ontbrekende fragmenten later zijn opgedoken. Opduikende fragmenten kunnen dus red flags zijn die wijzen op een illegale herkomst.” Maar waarom? Daarop heeft Tsirogiannis geen eensluidend antwoord. „Mogelijk was dit een manier om een handelaar die hun een gunst had gedaan terug te betalen. Maar het kan ook zijn dat zij zo hoopten een museum te verleiden later nog iets te kopen bij de schenkende handelaar, en indirect dus bij hen.”

Terracotta mallen

De Italiaanse kunstpolitie heeft de vaas inmiddels teruggeëist, weet Van Rossem. Dat geldt ook voor twee terracotta mallen die in 1989 zijn geschonken door de Brit Robin Symes. Toentertijd was Symes nog een gerespecteerde handelaar, die na een bezoek aan het Allard Pierson twee Etruskische mallen cadeau deed: een grote met een vrouwenhoofd en een kleine met een monsterkop. De mallen waren in de zesde eeuw voor Christus gebruikt om antefixen te maken, decoratieve architectuurelementen voor onder andere tempels.

Sinds de jaren negentig is bekend dat Symes een spil was in de illegale handel van oudheden. Na het NRC-artikel van 2009, waarin de mallen al als verdacht waren aangemerkt, had het museum de grote mal, die als enige was tentoongesteld, al uit de vitrine gehaald. De Italiaanse kunstpolitie heeft vorig jaar laten weten dat in elk geval de kleine mal voorkomt op foto’s die bij Symes in beslag zijn genomen. „We hebben daarom besloten beide mallen aan Italië terug te geven”, zegt Van Rossem.

Veelkleurige vaas

Een ander geval, waaraan nu een kleine tentoonstelling in het Allard Pierson is gewijd, laat zien dat restitutie van illegaal opgegraven oudheden soms minder eenvoudig is dan het lijkt. Een veelkleurige Griekse vaas met deksel, gekocht in 1997 op de Tefaf bij Herbert Cahn, is waarschijnlijk illegaal opgegraven uit een graf op Sicilië. De vaas bleek een paar jaar geleden voor te komen op een oud filmrolletje van een kleinzoon van een bekende grafrover. De vorige directeur van het Allard Pierson had al pogingen ondernomen om de vaas terug te geven, maar stuitte op bureaucratie, betrokkenen die vertrokken of overleden en conflicterende nationale en internationale regel- en wetgevingen.

„Wij hopen deze en toekomstige andere zaken buiten het juridische en justitiële systeem om te kunnen gaan regelen”, zegt Van Rossem. „Objecten die na onderzoek waarschijnlijk illegaal opgegraven blijken te zijn willen we op morele gronden en in overleg met herkomstlanden teruggeven.” In januari heeft Van Rossem daarom gesprekken gevoerd met het Italiaanse ministerie van Cultuur. „Als het goed is, hebben we binnen een paar weken of maanden een overeenkomst. Ook over verdere samenwerking op het gebied van onderzoek, tentoonstellingen en bruiklenen. Daarmee zouden we voorop lopen in Europa.”