Wat is er aan de hand in de kunsten? Dat kun je je afvragen nadat deze zomer meerdere gevallen van grensoverschrijdend gedrag werden blootgelegd. In juni schreef de Belgische krant De Standaard over beschuldigingen van toxisch leiderschap en psychologisch geweld door de vooraanstaande choreografe Anne Teresa De Keersmaeker (64) bij haar gezelschap Rosas. In juli bleek uit onderzoek van bureau Verinorm hoe Internationaal Theater Amsterdam (ITA) al jarenlang wordt geplaagd door een angst- en doofpotcultuur, één op de drie medewerkers bij ITA heeft te maken gehad met grensoverschrijdend gedrag.
Deze week beschreef NRC de rol van artistiek leider Ivo van Hove en zijn partner, scenograaf Jan Versweyveld in deze situatie. Nog geen jaar geleden legde NRC bloot hoe het hoog aangeschreven Amsterdamse theaterhuis Likeminds werd geplaagd door jarenlang grensoverschrijdend gedrag van directeur Jarrod Francisco.
Lees ook
ITA tolereerde grensoverschrijdend gedrag voor grensverleggend toneel. ‘Onze branche is verrot van binnen’
Het jaar daarvoor werd de mateloos bewonderde Vlaamse theatermaker en kunstenaar Jan Fabre veroordeeld tot 18 maanden voorwaardelijke gevangenisstraf voor aanranding en pesterijen bij zijn gezelschap Troubleyn. In 2021 vertrok artistiek leider Marcus Azzini bij Theatergroep Oostpool, nadat was geconcludeerd dat er sprake was van grensoverschrijdend gedrag onder zijn leiding.
Het zijn niet alleen de podiumkunsten. Geruchtmakend waren ook de vervolging van kunstenaar Julian Andeweg (2020) voor zijn gedrag aan onder meer de Haagse kunstacademie en de vervolging voor meerdere verkrachtingen door de directeur van cultureel platform Moam, Martijn N. (2021). Datzelfde jaar moest directeur Ralph Keuning vertrekken bij Museum de Fundatie vanwege zijn gedrag op de werkvloer.
De zaken in de Nederlandstalige kunstwereld staan in een lange rij met onthullingen over wangedrag, ook in andere sectoren als de media en de universitaire wereld. In veel gevallen betreft het instellingen die worden gefinancierd met publiek geld en dus ook publiekelijk verantwoording moeten afleggen.
IJsberg
Grensoverschrijdend gedrag is een veel breder probleem dan „de kwesties die door de media naar buiten zijn gebracht”, stelde de Raad voor Cultuur vast in een rapport in 2022. Volgens de raad zijn de naar buiten gekomen incidenten van grensoverschrijdend gedrag in de cultuursector „het topje van de ijsberg”. De raad beroept zich daarbij op Vlaams onderzoek uit 2019 dat uitwees dat driekwart van de vrouwen in de cultuur- en mediasector in Vlaanderen ooit te maken heeft gehad met grensoverschrijdend gedrag op de werkvloer. Waarna de raad stelde: „Er is weinig reden om aan te nemen dat dit in Nederland anders is.”
De nieuwe onthullingen deze zomer geven aan dat het nog niet gelukt is om de problemen met machtsmisbruik in de kunstwereld de baas te worden. Aan het inzetten van preventiemaatregelen de afgelopen jaren heeft het niet gelegen. Beleidsmaatregelen tegen ongewenst gedrag zijn er overal, maar blijken gezien de nieuwe meldingen niet afdoende.
Al in 2018 gold de oprichting van centraal klachtenmeldpunt Mores.Online voor de kunst- en mediasector als een mijlpaal. Bij dat instituut kwamen vorig jaar nog tweehonderd meldingen binnen. Omdat Mores alleen steun en advies geeft en geen onderzoek doet, werd in 2022 de Stichting Sociale Veiligheid Podiumkunsten opgericht, met een klachtencommissie die onderzoek kan doen. De Stichting staat alleen open voor (ex-)medewerkers van organisaties uit de podiumkunsten. Tot aan april dit jaar waren er – naast veel vragen – drie klachten ingediend die leidden tot nader onderzoek van de stichting. Over de uitkomsten is vooralsnog niets bekend.
Statuur
Wat in de laatste gevallen van angstcultuur en grensoverschrijdend gedrag in het oog loopt, is dat het gaat om theatermakers die al decennialang aan de macht zijn bij hun gezelschap. In De Standaard zegt de Antwerpse hoogleraar cultuurmanagement Annick Schramme over dergelijke kunstenaars. „Over de jaren heen hebben die kunstenaars een bijna goddelijke status gekregen en zijn ze soms de voeling met de realiteit verloren. Hun leven valt volledig samen met hun werk, en ze verwachten dezelfde toewijding van hun medewerkers. Dat kan bijna een sectair karakter krijgen.”
Een verklaring in bredere zin is de onverwoestbare cultus van de geniale kunstenaar. Al eeuwenlang wordt ontoelaatbaar gedrag goedgepraat onder verwijzing naar het betoverende resultaat: de kunst gaat voor alles. Het is de passie en de magie van het werk dat overleeft, niet de aandacht voor de slachtoffers bij het maakproces.
In haar essaybundel Monsters (2023), over het wijd verspreide wangedrag van aanbeden kunstenaars, belicht Claire Dederer verschillende kanten van deze cultus. Enerzijds noemt ze onder meer de onuitwisbare smet van huftergedrag. „Als iemand zegt dat we de kunst moeten scheiden van de maker, wordt daarmee bedoeld: verwijder de smet. Maar zo werkt het niet met smetten.” Anderzijds is er de menselijke fascinatie voor slechtheid, die ze zelf ook voelt en die we verstoppen achter het label ‘genie’. Je kunt het genie zijn slechtheid niet kwalijk nemen, stelt ze. „Hij is immers een genie.”
Er zijn ook pragmatischer verklaringen voor het feit dat wangedrag steeds opnieuw wordt vastgesteld. In haar rapport signaleerde de Raad voor Cultuur dat de cultuur- en mediasector extra kwetsbaar is voor grensoverschrijdend gedrag omdat veel mensen concurreren om weinig plaatsen, en daardoor ‘poortwachters’ zoals casting-directeuren, curatoren, docenten aan kunstvakopleidingen en artistiek leiders onevenredig veel macht krijgen. Ook de grote baanonzekerheid van de vele zzp’ers in de sector – meer dan de helft heeft geen vast contract – leidt tot scheve machtsverhoudingen en onveiligheid.
Dat alles kan leiden tot een zwijgcultuur, waar alleen getuigenissen van liever anoniem blijvende medewerkers in de media doorheen breken. Het geeft ook aan hoe hardnekkig de problematiek is, zelfs in deze tijd waarin de romantisering van de zich misdragende sterkunstenaar volop wordt bestreden.
