Het is een van de grote raadsels sinds de grootscheepse Russische invasie in Oekraïne. Meer dan vijftig landen legden Moskou sanctie na sanctie op. Niet alleen om de Russische oorlogseconomie te frustreren, maar ook om ervoor te zorgen dat cruciale westerse onderdelen voor de wapenindustrie het land niet meer zouden bereiken. Maar ondanks steeds strengere exportbeperkingen gebeurde het tegenovergestelde: Moskou bouwde zijn oorlogsindustrie alleen maar verder uit, van ballistische raketten tot kruisvluchtwapens, met alle geavanceerde onderdelen die nodig zijn om ze naar hun doel te geleiden.
En dat terwijl de Russische defensie-industrie grotendeels afhankelijk is van onderdelen en grondstoffen uit de VS, West-Europa en andere producenten van hoogwaardige materialen, zoals Taiwan, Japan, Zuid-Korea en Zwitserland. Daarbij gaat het niet alleen om micro-elektronica, maar ook om grondstoffen voor explosieven en onderdelen voor machines die Rusland gebruikt voor de massaproductie van, bijvoorbeeld, drones.
Zestien onderdelen van raket die ziekenhuis voor kinderen in Kyiv trof, waren van westerse makelij
Uiteindelijk krijgt Moskou wat het nodig heeft voor zijn oorlogsindustrie, zo blijkt uit gegevens die Oekraïne verzamelt. Neem de Russische Kh-101, het kruisvluchtwapen dat begin juli insloeg in het Ochmatdyt Kinderziekenhuis in Kyiv. Oekraïens onderzoek naar de resten van een -Kh-101 die in januari insloeg onthulde dat zeker zestien onderdelen van westerse makelij waren.
Het sporenonderzoek leidde terug naar Amerikaanse fabrikanten als Texas Instruments, Analog Devices en Intel, maar ook naar STMicroelectronics uit Zwitserland. Vijftien van de zestien componenten waren Rusland binnengekomen via China, één component kwam via Thailand. Het gaat vooral om chips die voor civiel én militair gebruik (dual use) geschikt zijn – denk aan onderdelen in computers of gps-apparatuur die consumenten in het dagelijks leven gebruiken, maar die ook nodig zijn om raketten te kunnen laten navigeren.
Internationale markt
De ontdekking van westerse onderdelen in Russisch wapentuig staat niet op zichzelf. Twee jaar geleden identificeerden onderzoekers van het Royal United Services Institute (RUSI), een vooraanstaande Britse defensiedenktank, maar liefst 450 westerse onderdelen in 27 verschillende Russische wapensystemen. Twee derde kwam uit de VS, maar er werden ook componenten aangetroffen die waren gefabriceerd door bedrijven met een hoofdkantoor in Nederland, Japan, Zuid-Korea, Taiwan, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Zwitserland.
Vooral de schaal waarop Moskou de westerse sancties weet te omzeilen is opvallend. Oekraïne wordt dagelijks bestookt met granaten, drones en raketten die niet kunnen worden afgevuurd zonder componenten uit het Westen – in elk geval niet met de precisie waarmee Rusland dat nu doet. Hoe gemakkelijk de Russen hun weg op de internationale markt weten te vinden, ondanks alle sancties, blijkt uit de snelle groei van hun wapenproductie. Rusland bouwt op jaarbasis inmiddels bijna acht keer zoveel Kh-101 kruisvluchtwapens als vóór de invasie in Oekraïne in 2022, zo blijkt uit recent onderzoek van RUSI.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/09163100/data120013182-94f250.jpg)
Vergelijkbare groeicijfers sinds maart 2022 zijn ook te zien in de productie van langeafstandsraketten, Iraans-Russische aanvalsdrones en munitie voor de artillerie. Begin 2022 produceerde Rusland op jaarbasis bijvoorbeeld een kwart miljoen granaten van 152mm, de Russische huisgranaat. Dat is inmiddels opgelopen tot 1,3 miljoen per jaar. Zonder cellulosenitraat, grondstof voor explosieven, was dat niet mogelijk geweest. Rusland ziet kans dat element te importeren uit landen als Duitsland, Taiwan en Turkije.
In Kyiv houdt de Oekraïense Militaire Veiligheidsdienst een database bij van duizenden buitenlandse componenten die de afgelopen jaren zijn aangetroffen in Russische wapens waarmee het land is aangevallen. Veel van die onderdelen, van chips tot sensoren, waren „oorspronkelijk bedoeld om levens te verbeteren”, stelt de Veiligheidsdienst vast. Ze werden ontworpen voor computers, radiografisch bestuurbare modelvliegtuigjes, brandalarmen, internetmodems of navigatiesystemen. Maar ze werden omgetoverd tot „instrumenten van geweld”, aldus de Oekraïense dienst. De teller van de database staat inmiddels op 3.638 buitenlandse onderdelen in 134 Russische wapensystemen.
De lijst leest als de online inventaris van een groothandel in micro-elektronica en andere technische onderdelen. Zo blijkt dat de Shahed-238, een aanvalsdrone die de afgelopen maanden kolossale schade aanrichtte aan de Oekraïense civiele infrastructuur, componenten bevat uit de VS, Canada, Duitsland, Taiwan, Nederland, Zwitserland – en nota bene uit Oekraïne zelf.
Nederlandse bedrijven
Er staan dus ook Nederlandse bedrijven op de Oekraïense lijst. Vooral halfgeleiderproducent NXP Semiconductors uit Eindhoven komt erop voor, tientallen keren zelfs, met componenten die Moskou volgens Kyiv gebruikt in drones, systemen voor elektronische oorlogvoering, artillerie, tanks en raketten, bijvoorbeeld voor navigatie en radioverkeer. Een onderdeel van halfgeleiderfabrikant Nexperia uit Nijmegen werd volgens Kyiv op 2 januari van dit jaar aangetroffen in een Kh-101.
De conclusie van de Britse onderzoekers Gary Somerville van RUSI is dan ook weinig verrassend. De meeste westerse sancties die de afgelopen jaren zijn uitgevaardigd om de Russische oorlogsindustrie te beteugelen zijn „overduidelijk ineffectief” geweest.
En dat terwijl de sanctieregels in de VS en de Europese Unie op papier streng zijn. Zo heeft de EU een lijvig voorschrift met regels waaraan Europese bedrijven moeten voldoen om te voorkomen dat producten die cruciaal kunnen zijn voor de Russische economie, in Rusland terechtkomen. Maar hoewel die bedrijven verplicht zijn tot een analyse van de risico’s van hun handelswaar en due diligence-onderzoek voordat zij hun goederen exporteren, komen de meeste componenten die Rusland zoekt, uiteindelijk in het land terecht. Wel via allerlei omwegen, en tegen een hogere prijs. Uit onderzoeken blijkt dat de meeste handel van gesanctioneerde producten naar Rusland verloopt via China, Hongkong, Turkije en de Verenigde Arabische Emiraten.
We moeten af van het idee dat sancties een wondermiddel zijn
De vraag is dus waarom het internationale sanctieregime zo weinig effectief is. The New York Times analyseerde eind juli hoe Amerikaanse chips hun weg naar Rusland vinden via één adres in Hongkong, waar vier brievenbusfirma’s van oligarchen zijn gevestigd die banden hebben met de Russische defensie-industrie. Die firma’s kopen Amerikaanse componenten via tussenpersonen bij internationale distributeurs in India, Turkije, Hongkong, China, Servië en Singapore. Illegaal is die verkoop aan derde landen dus niet.
„We moeten af van het idee dat sancties een wondermiddel zijn”, zegt RUSI-onderzoeker Gary Somerville. Hij bestudeerde jarenlang de internationale sancties tegen Noord-Korea, en onderzoekt nu de maatregelen tegen Rusland. „Noord-Korea is een van de meest geïsoleerde economieën ter wereld, maar toch kunnen ze veel onderdelen en materialen krijgen voor hun defensie-industrie. Je kunt niet simpelweg de Russische defensie-industrie onder sancties zetten zodat ze geen wapens meer kunnen produceren. Zo werkt het duidelijk niet.”
Open wereldeconomie
Sinds februari 2022 zette Washington ruim vierduizend Russische bedrijven en individuen op de sanctielijst. De Europese bondgenoten van Oekraïne houden een lijst bij met cruciale onderdelen die Rusland nodig heeft voor hightech-wapens. Vooralsnog lijkt het dweilen met de kraan open. Een van de oorzaken is dat producenten niet verplicht zijn te volgen wat er met hun producten gebeurt nadat ze zijn verkocht aan internationale distributeurs. De Russen lijken altijd een stap voor te lopen. „Tijdens de Koude Oorlog slaagde het Westen er nog vaak in technologie uit Russische handen te houden”, zegt Somerville. „Maar met de open wereldeconomie is Rusland zodanig geïntegreerd geraakt dat dat ondoenlijk is geworden.”
Zo reageerde Moskou bliksemsnel toen de sancties na de grootscheepse invasie in Oekraïne werden afgekondigd. Volgens denktank RUSI maken de Russen vooral gebruik van het reactieve karakter van het sanctiebeleid: bedrijven in het Westen worden pas aangepakt als er zicht is op een illegale handelsstroom. Maar dan is het transport van chips via die route vaak al enige tijd bezig – en hebben de Russische defensiebedrijven wat ze nodig hebben.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/09163101/data120013152-703829.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2024/08/09163103/data120012560-4dcd9a.jpg)
Foto’s: Sergey Dolzhenko/EPA, Gleb Garanich/Reuters
De sluiproutes zijn zo gangbaar geworden dat ermee wordt geadverteerd. De Turkse ‘douanevertegenwoordiger’ Sky17, specialist in sanctie-ontwijking, biedt dekmantelfirma’s en handelsroutes naar Rusland aan en wast tegen een flinke commissies Russische betalingen aan buitenlandse ondernemingen wit. Daarbij zijn „zeventien valuta’s” mogelijk. „Sanctie-ontwijking is booming business”, stelt de Duitse Rusland-expert Janis Kluge.
Dat sluiproutes worden ontdekt, deert de Russen niet eens, concludeert RUSI. Zolang het maar gebeurt nadat de benodigde onderdelen Rusland hebben bereikt. Na de ontmanteling van een netwerk creëert Moskou binnen de kortste keren weer een nieuwe route. Sanctie-onderzoeker Somerville: „Ze hebben geleerd zich aan te passen, en vinden nieuwe routes via derde landen die nauwelijks aan exportcontrole doen.”
De bondgenoten van Oekraïne zijn vaak te laat, en machteloos tegen de derde landen die geen moeite hebben met de export van goederen naar Rusland. Dat geldt vooral bij China, spin in het wereldwijde web van elektronica. Omdat het marktleider is in de assemblage van elektronische apparatuur, importeert China enorme hoeveelheden westerse micro-elektronica. Voor Chinese bedrijven is het daarna een koud kunstje chips en andere hoogwaardige onderdelen door te voeren naar Rusland, concluderen experts.
Het probleem zit hem dus in het grote grijze gebied waar westerse producenten van micro-elektronica zich niet schuldig maken aan overtreding van de sanctiemaatregelen. Toch moet de oplossing daar volgens specialisten wél worden gezocht. „Rusland is er niet in geslaagd alternatieven te vinden” voor de westerse elektronica, stellen internationale onderzoekers die op Stanford University de sancties tegen het licht houden. Met andere woorden: als de handel naar Rusland effectief wordt doorbroken, heeft dat gevolgen voor de Russische oorlogsindustrie.
Weerbarstige praktijk
Sanctiespecialisten wijzen vooral op meer samenwerking tussen de westerse landen die de sancties opleggen, maar ook tussen overheden en producenten van onderdelen die de Russische oorlogsindustrie nodig heeft. Bedrijven en opsporingsinstanties in de VS en Europa zullen moeten uitzoeken hoe westerse onderdelen in Rusland terechtkomen. Optreden tegen bedrijven in derde landen als China en Turkije, de intermediairs die Moskou uit de brand helpen, is daar een onderdeel van, stellen de onderzoekers van Stanford.
In theorie mag dat kloppen, maar in de praktijk is dat te simpel gedacht, meent RUSI-onderzoeker Somerville. „ Derde landen hebben van oudsher goede banden met Rusland. Voor die landen is het gewoon handel, ze verdienen er goed aan. Hoe krijg je ze zover dat ze hun export naar Rusland beter gaan controleren?”
In een open wereldeconomie blijven de mogelijkheden beperkt om Rusland harder te treffen. Een betere samenwerking tussen de sanctionerende landen helpt wellicht, en informatie-uitwisseling tussen de actoren die een rol spelen in de handel van potentiële defensie-onderdelen: krijgsmacht, overheid, opsporingsdiensten, bedrijfsleven, inlichtingendiensten, douane en financiële instituties.
Somerville vindt dat eerst nauwkeurig in kaart moet worden gebracht op welke manier de Russische oorlogsindustrie afhankelijk is van westerse onderdelen, en waar de productieketens kwetsbaar zijn. „Soms zit in een wapen zelf veel westerse micro-elektronica, maar de zwakke plek kan ook zitten in de productie ervan. Bijvoorbeeld bepaalde grondstoffen, of onderdelen voor een machine, of de software voor die onderdelen. Uiteindelijk moet je kijken hoe je de Russische defensie-industrie zodanig kunt treffen dat het hun oorlog in Oekraïne tegenwerkt.”
Met gerichte sancties om de handel in cruciale onderdelen aan banden te leggen kan bijvoorbeeld de Russische productie van hightech-raketten worden gehinderd en vertraagd. Of die sancties kunnen Rusland dwingen tot het gebruik van minderwaardige onderdelen, waardoor de kwaliteit van de wapens vermindert.
Maar ook daar kunnen de producenten van de micro-elektronica en andere cruciale onderdelen de export van hun goederen niet van begin tot eind volgen, hoe scherp de EU of de Amerikaanse regering de regels ook maakt. „Je kunt westerse bedrijven niet verbieden te exporteren naar landen als China”, zegt Somerville. „De industrie zou zich daar sterk tegen verzetten, want ze zouden een aantal heel grote afzetmarkten verliezen.”
