PFAS zitten in onze lucht, in ons eten en in ons water. Er valt in het Nederlandse milieu niet meer aan te ontsnappen. Deze nauwelijks afbreekbare stoffen zijn overal. Iedereen krijgt er te veel van binnen: 1,5 tot 2 keer meer dan de Europese grenswaarde, zo blijkt uit diverse rapportages.
Met het water is wel iets bijzonders. Ligt er op dat water een schuimlaag, dan is de concentratie PFAS daarin veel hoger dan in water, omdat de moleculen zich graag hechten aan schuim. Dit geldt ook voor het zeeschuim op het strand.
Zeeschuim vermijden is dus verstandig. De waarschuwing daarover op de overheidssite zwemwater.nl is onlangs aangescherpt, zo berichtte de NOS eerder deze week. De omroeporganisatie zette ook vraagtekens bij het ontbreken van waarschuwingen op stranden. Hoe zit het met PFAS in zeeschuim? En hoe moet je als zwemmer PFAS-risico’s aan de kust en bij natuurwater bezien?
Veilig zwemmen
Op de site zwemwater.nl staat op een kaart waar veilig gezwommen kan worden in natuurwater en waar risico’s zijn zoals blauwalg of botulisme. Ook verontreinigingen door bijvoorbeeld PFAS worden vermeld. Op dit moment wordt voor vijf plekken zwemmen ontraden wegens PFAS. Het gaat steeds om zwemplassen (drie in Zuid-Holland, twee in het oosten van Gelderland), niet om zeewater.
De pagina over PFAS in zeewater is op de zwemwatersite is wel onlangs aangepast. Tot voor kort stond er: „Breng je een bezoek aan een strand, wees dan alert als kinderen en huisdieren in (zee)schuim spelen. Het is verstandig zoveel mogelijk te voorkomen dat dergelijk schuim wordt ingeslikt.” Nu staat er meer algehele uitleg, en de waarschuwing luidt: „Probeer dus te voorkomen dat je (zee)schuim binnen krijgt en laat kinderen en huisdieren er niet in spelen.”
„Bezoekers van zwemwater.nl vonden de eerdere formulering onduidelijk”, zegt Liz Zoetekouw, woordvoerder van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat. „Wat betekent ‘alert’ precies? Daarop is besloten om de boodschap te verduidelijken. Het is dus niet aangepast omdat er nieuwe informatie is, of omdat het ineens gevaarlijker is.”
Dat overheid en burgers gealarmeerd zijn over alle PFAS om ons heen is goed nieuws. Hoewel over de effecten nog altijd veel onbekend is, worden deels uit voorzorg normen sterk verlaagd. Maar kan een mens nog onbevangen in de natuur te zijn? Moestuinieren en eieren eten werden al problematisch door PFAS. Wie nu langs het strand kuiert, ziet geen schuim, maar een chemisch goedje.
Niet ineens vervuild
Duidelijk is dat wie naar PFAS zoekt, het in Nederland ook vindt. De vijf gesloten zwemplassen zijn niet inééns vervuild geraakt. Er zijn vooral onlangs normen vastgesteld, waarna er meer wordt gemeten.
Zo ging het ook bij zeeschuim. Aanleiding om er überhaupt iets over te adviseren is een rapport van het RIVM uit in december 2023. Eerder waren aan de Belgische kust metingen gedaan waaruit bleek dat in zeeschuim veel PFAS voorkwam. Daarop zijn ook aan de Nederlandse kust monsters genomen.
De concentraties PFAS bleken vergelijkbaar met die in de Belgische monsters of net iets hoger. Het gaat in sommige monsters om meer dan tienduizend nanogram PFAS per liter. Dat is veel; voor drinkwater geldt een richtlijn van 100 nanogram per liter, en dit wordt binnenkort verder verlaagd, naar 4,4 nanogram per liter.
Dat betekent niet meteen dat zeeschuim heel gevaarlijk is, de blootstelling eraan is immers minimaal.
Poly- en perfluoralkylstoffen
Om het PFAS-probleem te begrijpen is een kleine duik in de molecuulstructuur nodig. PFAS staat voor poly- en perfluoralkylstoffen. Dat is een grote groep chemische stoffen waar onder meer vuilwerende spray en brandblusschuim van wordt gemaakt. De stoffen zijn handig, omdat ze zowel vet- als waterafstotend zijn. Het grote nadeel is dat ze zulke sterke chemische bindingen bevatten dat ze nauwelijks in de natuur afbreken. De molecuulstructuur zorgt er daarnaast voor dat veel PFAS goed wateroplosbaar zijn, waardoor ze wijd verspreid raken in allerhande natuurwater en ook in drinkwaterbronnen. En het is ook weer dankzij die molecuulstructuur dat de stoffen juist in schuim in hoge concentraties voorkomen.
„Wateroplosbare PFAS gaan graag op een oppervlak zitten waar lucht en water bij elkaar komen, zoals schuim”, legt Sanne Smith uit, onderzoeker aan de TU Delft en gepromoveerd op PFAS-verwijdering met schuim. „Dat komt doordat de ene kant van het molecuul, de kop, hydrofiel is en van water houdt. De staart van het molecuul, waar ook de koolstofketen met de sterke bindingen zit, is juist hydrofoob en houdt niet van water. Op lucht-water-oppervlaktes, kan de kop in het water gaan, en de staart in de lucht steken.”
Die relatie tussen PFAS en zeeschuim is al lang bekend. Toch is er in Nederland geen risico-inventarisatie voor zeeschuim gemaakt. Het ministerie heeft daar na het RIVM-rapport uit december ook niet om gevraagd, zegt de woordvoerder.
„Iemand speelt niet dagenlang in zeeschuim, dat maakt het maken van scenario’s lastig”, zegt Annemarie van Wezel, hoogleraar ecologie en expert chemische waterkwaliteit aan de Universiteit van Amsterdam. „Als iemand er al in speelt, dan zal het van korte duur zijn. En de concentratie PFAS in het schuim is dan wel heel hoog, maar schuim is heel luchtig en dus is de hoeveelheid water in een handje schuim minimaal.”
In het Belgische rapport over PFAS is wel een poging tot een risico-inschatting gedaan. In de meeste scenario’s ligt de blootstelling beneden de toetsingswaarde, kinderen lopen wel meer risico dan volwassenen. Maar er staat ook dat dit alleen „oriënterend geïnterpreteerd” dient te worden omdat er te veel onzekerheden in de blootstellingsfactoren zitten.
Blootstellingsfactoren zijn een cruciaal onderdeel van risico-inschattingen. Het gaat niet alleen om de concentratie PFAS die ergens in zit, maar om hoeveel iemand ermee in aanraking komt. In een risico-inventarisatie voor zwemwater in recreatieplas Berkendonk in Helmond (die overigens niet als onveilig werd bestempeld) is te lezen hoe zoiets ongeveer gaat. Voor kinderen is het realistic worst case scenario dat er 25 dagen per jaar wordt gezwommen, waarbij het kind 270 minuten per keer in het water is, en daarbij 0,17 liter water per zwemdag inslikt. Voor vrouwen werd gerekend met 23 dagen zwemmen, gedurende 200 minuten en per keer 0,08 liter inslikken, mannen zitten hier tussenin.
Aan contact met schuim zijn nog lastiger cijfers te hangen. Zeeschuim bestaat uit ‘opgeklopt’ eiwit, afkomstig uit algen die door wind en golven door elkaar geschud zijn. Vandaar dat het er niet altijd is, en als het er is, vaak slechts op delen van een strand. Daar komt bij dat de concentratie PFAS in de monsters van het RIVM-onderzoek sterk uiteenliep.
De risico’s die mensen lopen door PFAS zijn van een heel andere orde dan blauwalg of botulisme. „Dat zijn microbiologische risico’s, daar kun je direct of binnen een paar dagen ziek van worden”, zegt Van Wezel. „Chemische risico’s spelen op de lange termijn, een keer contact met schuim is niet meteen schadelijk. PFAS hopen zich op in het lichaam, en na verloop van tijd kun je toxicologische grenzen over gaan.”
Een teveel aan PFAS in het bloed van kinderen zorgt dat ze een minder goede immuunrespons hebben na vaccinatie. Voor volwassenen wordt PFAS in verband gebracht met hart- en vaatziekten en sommige kankersoorten. „Maar nog lang niet alle effecten voor de gezondheid zijn duidelijk en wat wel gevonden is, staat ook nog regelmatig ter discussie”, zegt Van Wezel. „Een aantal PFAS zijn goed onderzocht, maar het overgrote deel is niet onderzocht, en ook de toxiciteit van mengsels aan PFAS in een lichaam is grotendeels onbekend.”
Dat PFAS aan schuim bindt, is niet alleen maar slecht nieuws. Het principe wordt namelijk juist ook ingezet voor waterzuivering. „Een van de manieren om vervuild water te zuiveren is lucht in het water te blazen zodat zich schuim vormt”, zegt Smith. „De PFAS gaan hierin zitten, en dan kan het eenvoudig worden verwijderd. Het is een simpele methode. Door het meermaals te beluchten is de concentratie PFAS in het uiteindelijke schuim tot wel 100.000 keer hoger dan in het water. ”
Van Wezel en Smith raden niemand af naar het strand te gaan. Maar mensen informeren om uit de buurt van zeeschuim te blijven is wel op zijn plaats. „Aan PFAS in drinkwater kun je als consument niet veel doen. Maar deze bron van PFAS is zo vermijdbaar”, zegt Smith. „Ik woon in Den Haag en kom veel op het strand. Als er schuim is, dan kun je er makkelijk omheen.”
