Wat is het nieuws?
De toch al ontoereikende opvangcapaciteit voor asielzoekers komt verder in de knel door het voornemen van Defensie om leegstaande kazernes en andere militaire faciliteiten opnieuw in gebruik te nemen en uit te breiden.
Per 1 augustus moeten zo’n 250 Afghaanse vluchtelingen weg uit een locatie van Defensie in Zeist (Huis ter Heide) waar sinds drie jaar noodopvang bestaat. Zij moeten plaatsmaken voor huisvesting van honderden militairen uit de omgeving.
Het terrein van de Nassau Dietzkazerne in het Brabantse Budel, waar maximaal 1.500 asielzoekers worden opgevangen, wordt genoemd in de uitbreidingsplannen.
In Leeuwarden staat in de buurt van de luchtmachtbasis woningbouw gepland, onder meer voor statushouders. Op deze plannen kwam dit voorjaar kritiek van burgers nadat bekend werd dat Defensie de vliegbasis aanzienlijk wil uitbreiden. Daardoor moeten zo’n vijftig woningen juist worden geschrapt.
Een oefenterrein voor het gebruik van zware explosieven bij het Brabantse Reek staat op de nominatie flink te worden uitgebreid. Het ligt in de buurt van een voormalige kazerne in Grave waar 600 asielzoekers opgevangen kunnen worden.
Het is druk in de verbouwde boerderij in Winsum. Op maandag 1 juli hebben zich een kleine honderd mensen verzameld in de buurt van het hart van het Groningse aardbevingsgebied. Het gaat nu eens niet om de zoveelste voorlichtingsbijeenkomst van de afwikkeling van schade aan hun huizen. De Groningers laten zich informeren over de gevolgen van de uitbreiding van Defensie-faciliteiten voor hun regio – en mogelijk ook voor henzelf.
Generaal Jan Willem Maas, in legergroen uniform, trapt de avond af met een verwijzing naar de snel onveiliger wordende internationale situatie, en hoe die Nederland tot urgente keuzes dwingt. „Bij militaire missies zoals naar Mali en Afghanistan konden we zelf nog bepalen of we zouden deelnemen”, vertelt hij. „Nu, met de Russen, is het de tegenstander die bepaalt waar en wanneer we optreden.”
Dat heeft gevolgen voor iedereen, ook voor de inwoners van Groningen, aldus de generaal. Welke gevolgen, legt zijn collega, luitenant-kolonel Egge de Jong uit. „Groningen is met de Eemshaven en oefenterrein Marnewaard belangrijk voor Defensie”. Uitbreiding en aanpassing van de eerste moet het gemakkelijker maken om in de Eemshaven grote transportschepen zwaar militair materieel te laten lossen.
Dan is het woord aan de zaal waar op de achterste rijen mensen moeten staan. „U heeft zeer onverantwoordelijk gehandeld door dit zomaar over de mensen hier uit te storten”, zegt Jan Wittenberg uit Onnen. „Ik voel me als David tegen Goliath”, zegt een andere bezoeker. „Ik zie indrukwekkende uniformen, ik hoor een overkill aan informatie. Maar Groningen heeft al genoeg last gehad van de aardbevingen. Houdt u alstublieft rekening met wat voor erfenis Groningen heeft.”
Vorige week beëindigde het ministerie van Defensie een reeks van dertien bijeenkomsten (één per provincie plus Vlieland). Belangstellenden werden ingelicht over plannen om overal in het land bestaande kazernes, oefenterreinen en andere Defensie-faciliteiten uit te breiden, grootschalige munitiedepots te vestigen en aanvliegroutes voor helikopters en F-35 vliegtuigen te verbreden en te verlengen. Het gaat nu nog om plannen en opties: harde keuzes worden pas volgend jaar gemaakt.
Tegenover de lange lijst wensen van Defensie staat een minstens zo lange lijst zorgen van burgers: over mogelijk gedwongen uitkoop van hun huis of bedrijf, een streep door uitbreidingsplannen van bedrijven, geluidsoverlast in de omgeving, verhoogde stikstofuitstoot (met name in de Peel met zijn intensieve veehouderij), verschrikte paarden en kippen als gevolg van laag overvliegende helikopters en andere gevolgen voor het leven in de natuur. „Voor de grutto is het einde verhaal”, zei Jaap Wilschut van de milieuwerkgroep Buren over een gepland laagvlieggebied in het Zuid-Gelders gebied.
Geert-Jan van Holten uit Beekbergen vertelde in een videoverslag door Defensie van de avond in Apeldoorn, wat het onderwerp doet met hem en zijn gezin. „Wij wonen in een gebied dat door Defensie is aangemerkt als mogelijk explosieven oefenterrein. Dat hebben wij anderhalve week geleden in de krant gelezen. Dan gaat ons huis verdwijnen. Dat haalt de grond onder je voeten vandaan.”
Buiten de zaaltjes waren soms juist verrassend positieve geluiden te horen. Zo betitelde de Natuur en Milieufederatie Drenthe voor de camera van de regionale omroep de omvorming van landbouwgrond tot natuurterrein door Defensie als „een unieke kans.” De federatie ziet in de uitbreiding een mogelijkheid om nu nog versnipperde natuurgebieden in de regio met elkaar te verbinden en te laten ontwikkelen en onderhouden door de natuurbeheerafdeling van Defensie. Dat heeft haar voorkeur boven de „kale, braakliggende landbouwgrond” in de huidige situatie.
Ingrijpende projecten
Het uitbreidingsprogramma (officieel: Nationaal programma Ruimte voor Defensie) is een van de ingrijpende projecten die het kabinet-Schoof bij zijn aantreden aantreft. De 34.000 hectare aan oppervlakte die Defensie -faciliteiten nu beslaan (waarvan 25.0000 oefenterrein), worden met duizenden hectares uitgebreid. Er zal veel meer in stedelijk gebied getraind gaan worden. „De verwachting is dat de verhouding tussen trainen in landelijk en stedelijk gebied 50/50 moet worden terwijl dat nu 90/10 is”, staat in een van de stukken over de plannen.
Gebieden met nu nog weinig militaire activiteit, zoals Flevoland, krijgen zeker te maken met de gevolgen van de uitbreidingsplannen. In de buurt van Zeewolde zijn onder meer een ‘superkazerne’ met uitgestrekte oefenterreinen gepland en een „grootschalige munitieopslag.” De bijeenkomst in Almere, eind juni, verliep mede daarom „verhit”, aldus Defensie.
De uitbreidingsplannen roepen tal van vragen op.
1. Zo’n forse uitbreiding kan toch helemaal niet? Nederland zit op slot door de stikstofregels, er moeten 100.000 woningen worden gebouwd en ook nog eens honderden windmolens bij komen.
Defensie zegt dat de uitbreiding noodzakelijk is, omdat de krijgsmacht anders niet zijn grondwettelijke taak kan uitoefenen: het nationaal grondgebied verdedigen bij toenemende oorlogsdreiging. Nu is de Nederlandse krijgsmacht daar niet toe in staat, aldus opperbevelhebber Onno Eichelsheim. Om dat te veranderen moeten ongebruikelijk grote offers worden gebracht, aldus Defensie. „Iedereen vindt vrede en veiligheid belangrijk, maar als je een stukje van de achtertuin van mensen vraagt, dan wijzen ze naar de tuin van de buren.” zei luitenant-generaal Elanor Boekholt-O’Sullivan in februari tegen RTL. Boekholt-O’Sullivan leidt deze operatie. „Maar er is momenteel echt wel iets gaande in de wereld, waardoor wij nu aanspraak maken op de achtertuin van iemand.”
Bovendien heeft Nederland heel lang geleund op trainingsfaciliteiten van NAVO-bondgenoten als de VS en Noorwegen. Dat is niet alleen slecht uit het oogpunt van solidariteit, aldus Defensie. Veel (jonge) militairen vertrekken voortijdig uit de krijgsmacht vanwege de oefenpraktijken ver van huis. Trainingsmogelijkheden dichterbij kunnen de aantrekkelijkheid van een baan voor militairen met een gezin vergroten.
Gezien de ernst van de veiligheidssituatie in Europa zijn er al stemmen opgegaan om de bestaande inspraakregels en procedures aan te passen. Geschrokken over de tenminste 2.200 ingediende ‘zienswijzen’ van burgers over de Defensieplannen (overigens lang niet allemaal negatief), zei VVD-Kamerlid Sylvio Erkens onlangs tegen NRC: „Veel burgers hebben de houding: not in my back yard. Gezien de dreiging waarmee we te maken hebben, vind ik dat eigenlijk asociaal.” Erkens wil dat „bijvoorbeeld de termijnen om een klacht in te dienen veel korter worden.”
2. Wordt de zeggenschap van de burgers inderdaad ingeperkt?
Vooralsnog niet. Christophe van der Maat (VVD), tot twee weken geleden staatssecretaris voor Defensie, zei tijdens het laatste Kamerdebat hierover op 19 juni dat het ministerie en de Kamer eerst zelf alles in het werk moeten stellen om de vaart erin te houden. Ook kijkt het kabinet naar „de capaciteit bij de Raad van State” die als bestuursrechter over bezwaren van burgers moet oordelen. „Ook die heeft een rol in het proces”, aldus Van der Maat. De vertraging in de besluitvorming rond planprocedures wordt mede veroorzaakt doordat „teveel zaken te lang op de plank bij de rechter blijven liggen”, bevestigt Rogier Kegge, specialist bestuurs- en omgevingsrecht bij de Leidse universiteit.
Verder volgt er nog intensief overleg van Defensie met provinciale- en gemeentebestuurders over de voorlichting aan de inwoners. Als die voorlichting tijdig en helder is, kan dat burgers motiveren „om zich van hun welwillende kant te laten zien en niet tot het allerlaatst te blijven doorprocederen”, aldus de staatssecretaris.
3. Welke factoren bepalen de keuze van de locaties?
Defensie wil allereerst bestaande en soms verstofte locaties tot leven wekken en aanpakken, zoals bij vliegveld Eelde in Oost-Groningen of militaire faciliteiten in De Peel, of marechausseekazerne Maaldrift bij Den Haag. In veel van die leegstaande locaties werden de laatste decennia duizenden asielzoekers gevestigd. Een andere belangrijke variabele is de beschikbaarheid van eigen grond. Defensie is grootgrondbezitter: het is zelfs de derde natuurbeheerder van Nederland. Dat biedt mogelijkheden om oefenterreinen zoals bij het Drentse De Haar in de buurt van Assen, aan te passen en uit te breiden zonder in lange inspraakrondes verzeild te raken.
Defensie zoekt daarnaast in gebieden waar veel ruimte is, maar ook in de buurt van steden liggen waar broodnodig personeel kan worden geworven. Dat is bijvoorbeeld een van de argumenten voor Defensie om naar Zeewolde te kijken als kandidaat voor de ‘super-kazerne’.
Uitbreiding van havens voor de marine stuit op een zo mogelijk nog groter probleem dan voor de land- en luchtmacht. De havens van Amsterdam en IJmuiden vallen af omdat toegang daartoe alleen via een sluis mogelijk is. De marinehaven van Den Helder is te ondiep voor zware vrachtschepen die militair materieel aan land moeten brengen. Blijven over: Vlissingen, Rotterdam en de Eemshaven. Als het inderdaad Eeemshaven wordt, wil Defensie daar in de buurt ook munitiedepots vestigen om het risico van vervoer over de weg zo klein mogelijk te houden.
Last but not least wordt de uitkomst van een uitgebreide Millieueffect rapportage van groot belang voor de keuzes uit alle opties. Die beoordeelt onder meer de schade voor omgeving en natuur (stikstofuitstoot, geluidshinder, drukte door mobiliteit etc.) van de plannen, maar ook de invloed op het (toch al overbezette) electriciteitsnetwerk. De uitkomsten daarvan moeten in augustus openbaar worden.
4. Is de uitbreiding met conventionele faciliteiten zoals kazernes wel logisch? Een cyberoorlog met Moskou is toch veel waarschijnlijker dan Russische tanks in Almelo?
Met de inval van Rusland in Oekraïne, februari 2022, is de conventionele oorlog terug van weggeweest, zegt Defensie. Moskou is inmiddels overgeschakeld op een oorlogseconomie. Die maakt het voor Rusland mogelijk om binnen minder dan vijf jaar een nieuwe, conventionele aanval uit te voeren op bijvoorbeeld een Oost-Europees land. Nederland wordt geacht mede-bondgenoten zoals Estland of Letland te hulp te schieten met conventionele middelen. „We moeten kunnen afschrikken om een oorlog te voorkomen”, zei luitenant-generaal Boekholt-O’Sullivan in Almere.
Minstens zo belangrijk is wat er in de VS gebeurt. Mocht Donald Trump de presidentsverkiezingen in november winnen, dan is Amerikaanse bijstand tegen een Russische aanval op Oost-Europa onzeker geworden, maar dat niet alleen. Er verdwijnen mogelijk ook nog eens tienduizenden van de nu nog 100.000 Amerikaanse militairen uit Europa. Om eventuele gaten in de verdediging op dit continent op te vangen, investeren NAVO-lidstaten nu al fors in mankracht en materieel.
6. Wat leverden de dertien informatiebijeenkomsten in het land op?
De sessies waren volgens Defensie redelijk tot druk bezocht, zowel door bezorgde burgers, bestuurders (burgemeesters, wethouders, gedeputeerden) als regionale actiegroepen. Veel bezoekers tonen begrip voor de wensen van de militairen, aldus Defensie, maar schrikken terug voor de gevolgen die het voor hen zelf of de natuur kan hebben. Bovenal wil iedereen snel duidelijkheid.
De vaak gedetailleerde informatie van Defensie over bijvoorbeeld geluidsoverlast stelden burgers op prijs, zei Van der Maat die er zelf ook een en ander van opstak. „Zo heb ik inmiddels geleerd dat het geluid van een Apache-helicopter meer schrik kan opleveren dan van een F-35 omdat de Apache ineens achter bomenrij vandaan komt waardoor de kippen stress krijgen”, zei hij in de Kamer.
7. Hoe wordt er besloten?
De nieuwe staatssecretaris Gijs Tuinman (BBB) hakt in het voorjaar van 2025 de knopen door nadat alle commentaren van burgers, belangenorganisaties en betrokken overheden binnen zijn, net als de Milieu-effectrapportage. In de ontwerp-Beleidsvisie Nationaal Programma Ruimte voor Defensie worden de keuzes bekendgemaakt. Als Eerste en Tweede Kamer akkoord zijn – mogelijk pas in 2026 – kunnen de procedures voor vergunningsverlening starten, net als de bezwaarprocedures. Nieuwe kazernes of oefenterreinen worden niet voor 2029 verwacht.
Met medewerking van Lyanne Levy
Lees ook
Jongeren op Veteranendag willen wél in dienst: „Voor mij staat het leger voor vrijheid, niet voor bezetting”