Turkije en Griekenland bedrijven een vorm van diplomatie die je tegenwoordig nog maar zelden ziet. In plaats van zich blind te staren op alle onderlinge conflicten waar ze toch nooit uit zullen komen, zijn de twee aartsrivalen het eens geworden dat ze het over bepaalde zaken nu eenmaal niet eens gaan worden. Of zoals dat in het Engels heet: they agree to disagree.
Dat biedt ruimte om het over dossiers te hebben waarop wél vooruitgang te boeken valt, bleek maandagmiddag tijdens het bezoek van de Griekse premier Mitsotakis aan de Turkse president Erdogan. Tijdens de persconferentie na afloop zei Erdogan de bilaterale handel van jaarlijks 6 naar 10 miljard dollar te willen uitbreiden en prees hij het feit dat Griekenland sinds april dit jaar Turkse toeristen visa-vrij toelaat op een tiental Griekse eilanden. Mitsotakis sprak zich op zijn beurt onder andere lovend over Turkije’s hulp in de strijd tegen irreguliere migratie.
Zelfs het feit dat Turkije afgelopen vrijdag de voor Grieken belangrijke Chora-kerk in Istanbul tot moskee omdompelde, mocht het feestje niet verpesten. Mitsotakis noemde het besluit „ongelukkig” maar viel Erdogan er niet uitgebreid op aan. En toen Erdogan benadrukte hoe „verdrietig” hij het vindt dat Mitsotakis Hamas een terreurgroep noemt, lachte de Griekse premier en zei hij: „we zijn het in ieder geval eens dat er een staakt het vuren moet komen.”
Het is wel eens anders geweest. In de vijftig jaar sinds Turkije in 1974 Cyprus binnenviel na een door de Griekse militaire junta gesteunde staatsgreep op het eiland, kwamen Turkije en Griekenland meermaals aan de rand van een directe oorlog te staan. De onderlinge spanningen draaien om het nog altijd verdeelde Cyprus, bovenal om tegenstrijdige claims op territoriale wateren in de Egeïsche Zee – die vol zitten met met gas en olie.
‘Positieve agenda’
In 2022 nog leek oorlog echt dichtbij. De competitie om grondstoffen had in de jaren daarvoor een hoogtepunt bereikt en Turkse en Griekse gevechtsvliegtuigen schonden voortdurend elkaars luchtruim. Toen Mitsotakis er in mei dat jaar bij de Amerikanen op aandrong om Turkije geen F-16s te leveren, reageerde Erdogan dat de Griekse premier voor hem „niet meer bestond.” Een paar maanden later, in september, dreigde de Turkse president zelfs met oorlog. Daarbij gebruikte hij dezelfde woorden als waarmee de Turkse radio in 1974 de inval van Cyprus aankondigde: „we kunnen ’s nachts plotseling komen.”
Maar nog geen jaar later, tijdens de NAVO-top in Vilnius van juli 2023, zeiden Erdogan en Mitsotakis de banden te willen herstellen. De winter daarop bezocht Erdogan Athene, waar hij zei dat „broers weleens ruzie maken”, maar dat het nu tijd is „de Egeïsche Zee te veranderen in een zee van vrede en samenwerking.” Tijdens dit bezoek tekenden de twee leiders de zogeheten „verklaring van Athene”, waarin ze beloofden zich te richten op een „positieve agenda” van samenwerking op het gebied van handel en toerisme en conflicten voortaan „amicaal” op te lossen.
De ommezwaai heeft tal van redenen, zegt Dimitrios Triantaphyllou, hoogleraar internationale betrekkingen aan de Pantheion Universiteit in Athene. Zo had de Griekse steun aan Turkije na de aardbevingen van februari 2023 veel goede wil geschapen en hielp het behoorlijk dat zowel Erdogan als Mitsotakis dat jaar allebei verkiezingen wonnen. Daardoor verdween nationalistische bravoure – in beide landen een stemmentrekker – weer meer naar de achtergrond.
Daarbij wijst Triantaphyllou, die voorheen in Istanbul doceerde, op de rol van de vorig jaar aangetreden Turkse buitenlandminister Hakan Fidan. Hij staat te boek als relatief pro-Westers en is als voormalig hoofd van de Turkse inlichtingendienst discreet en pragmatisch, aldus de hoogleraar. „Voorheen maakten Turkse en Griekse topdiplomaten vaak ruzie op Twitter, nu doen ze aan stille diplomatie. Dat werkt veel beter.”
Ook de Verenigde Staten speelden naar alle waarschijnlijkheid een „stille maar cruciale” rol in de Grieks-Turkse toenadering, stelt Spyros Katsoulas, een historicus die een boek schreef over de Amerikaanse rol in Grieks-Turkse betrekkingen. „Washington is erop gebrand de eenheid tussen NAVO partners Griekenland en Turkije te bewaren”, zegt hij telefonisch. „Niet alleen vanwege de oorlog in Oekraïne, maar ook omdat China zich steeds meer laat gelden in de oostelijke Middellandse Zee.”
Nog geen echt vertrouwen
Vooralsnog heeft de toenadering een aantal concrete resultaten opgeleverd, ziet Katsoulas. „In 2022 schonden Turkse vliegtuigen 12.000 keer het Griekse luchtruim, maar sinds maart 2023 vonden er geen schendingen plaats”, zegt hij. Bovendien droegen warmere banden tussen Athene en Ankara mogelijk bij aan een recente dooi in de Amerikaans-Turkse betrekkingen. Zo kan Erdogans bezoek aan Athene afgelopen december een rol hebben gespeeld in het feit dat de VS in januari dit jaar akkoord ging met een levering van F-16s aan Turkije – iets wat Griekse lobbyisten in Washington voorheen altijd probeerden tegen te houden.
Maar van echt vertrouwen is nog lang geen sprake, zegt de historicus. Zo is het weinig hoopgevend dat Turkse scholen vanaf volgend jaar de doctrine van het „het blauwe vaderland” (mavi vatan) zullen onderwijzen, die leert dat Turkije eigenlijk recht heeft op grote delen van de Egeïsche Zee. Evenmin helpt het dat Griekenland recent met plannen kwam om twee ecologische marineparken aan te leggen in wateren waarvan de status deels betwist wordt door Turkije.
Lees ook
‘In Turkije voelt bijna iedereen zich een underdog’
„Het komt Turkije en Griekenland nu gewoon goed uit om hun problemen even te parkeren”, zegt Katsoulas. „Maar vergeet niet dat het nog geen twee jaar geleden bijna oorlog was. Tussen Griekenland en Turkije kan alles snel veranderen.”
