Niet de Grondwet, maar het geld zet grote druk op de formatie van een rechts kabinet. De vier onderhandelende partijen hebben sterk uiteenlopende ideeën over de overheidsfinanciën en dat leidt tot „stevige” gesprekken, zo zei informateur Ronald Plasterk maandag.
„Geld is, omdat het raakt aan alles wat je wil, altijd een belangrijk onderwerp”, aldus Plasterk. Dinsdag klonken ook PVV-leider Geert Wilders en NSC-leider Pieter Omtzigt voorzichtig over de staat van de formatie. Het zou „pittig” worden, voorspelde Wilders ’s ochtends voor de camera’s. Omtzigt zei: „Je weet het nooit bij kabinetsformaties. Geen garantie dat het slaagt”.
Dat de financiën, onder meer op het gebied van zorg en wonen, tot verdeeldheid leiden, is geen verrassing. VVD en NSC maakten in verkiezingstijd van de staat van de schatkist een campagnethema. PVV en BBB hebben juist forse extra uitgaven op het oog, zonder dat duidelijk is met welk geld deze kostenposten betaald moeten worden.
Van de vier partijen liet bovendien alleen de VVD het programma door het Centraal Planbureau doorrekenen. In het verleden begon een formatie doorgaans door de doorgerekende programma’s van de onderhandelende partijen naast elkaar te leggen als startpunt. Dat is nu geen optie.
Niet zo royaal uitgeven
Een eerste aanwijzing dat de financiën door de vier partijen worden besproken was het bezoek van drie financieel-economische beleidsadviseurs aan de formatietafel halverwege januari: president Klaas Knot van De Nederlandsche Bank, CPB-directeur Pieter Hasekamp en Bas van den Dungen, secretaris-generaal van het ministerie van Financiën.
Hun boodschap laat zich raden: het geld kan niet zo royaal worden uitgegeven als de afgelopen jaren. Die conclusie trokken de drie heren, samen met een team van topambtenaren, in september al in een document dat vanouds geldt als formatiebijbel: het rapport van de Studiegroep Begrotingsruimte. Weliswaar is de last van de staatsschuld enorm geslonken en loopt de economie goed, de stijgende rente en de oplopende kosten van de vergrijzing en de zorg baren zorgen.
Opgeteld adviseerden de topambtenaren in de herfst om voor 17 miljard euro op de begroting te vinden, door bezuinigingen of hogere belastingen. Dat is voer voor onenigheid, want vooral de VVD wil het begrotingstekort terugdringen door middel van bezuinigingen. De partij vindt in NSC-leider Pieter Omtzigt op het oog een gelijkgestemde. Omtzigt pleitte in campagnetijd dan wel voor bestaanszekerheid, hij keerde zich wel tegen een snelle extra verhoging van het minimumloon.
Die ideeën over de staatskas zijn moeilijk verenigbaar met de uitgaven die BBB en PVV voor ogen hebben. Zo willen beide partijen het eigen risico in de zorg afschaffen (kosten: enkele miljarden) en meer doen voor sociale huurders. In een alternatieve doorrekening door voormalig CPB-econoom Wim Suyker leidt dat tot vele extra miljarden euro’s, zonder dat daar inkomsten tegenover staan.
Lees ook
Is de PVV economisch links? Dat valt wel mee, laat het stemgedrag zien
Breuk met radiostilte
Uit de kieren en scharnieren van de Schrijfkamer, waar onderhandeld wordt, valt op te maken dat deze onenigheid nog lang niet beslecht is. Dilan Yesilgöz noemde „degelijke overheidsfinanciën” op het VVD-congres zaterdag als een van de „principes waarover we niet onderhandelen”. PVV-leider Geert Wilders repliceerde dezelfde avond met een bericht op X waarin hij onder meer pleitte voor „een forse lastenverlichting voor burgers en geen pijnlijke megabezuinigingen”.
Dat geld tot frictie tussen de partijen aan tafel leidt, bleek ook al op vrijdag, toen in De Telegraaf het bericht verscheen dat aan de formatietafel „hoofdbrekens” zouden bestaan over de gebrekkige financiële kennis bij de onderhandelaars van BBB, partijleider Caroline van der Plas en haar secondant Henk Vermeer. Vermeer deed de verwijten af als „absolute flauwekul”, al erkende hij wel dat Van der Plas dyscalculie, dus moeite met rekenen heeft. „En ik ben ook geen econoom.”
Het was voor het eerst dat anoniem, door een van de andere partijen, werd gelekt over de hoofdrolspelers aan tafel. Dat is een breuk met de relatieve stilte die wekenlang gold. Over de spreidingswet, die met hulp van de VVD door de Eerste Kamer is aangenomen en door Wilders is aangeduid als ,,een serieus probleem’’ voor de formatie, komt niets naar buiten. Ook over de Grondwet, dat als eerste onderwerp op de agenda stond, lekte niets uit, al valt te horen dat die gesprekken nog niet helemaal afgerond zijn.
Lees ook
De Grondwet is nog niet afgehandeld
Gesloten rangen
Naar buiten toe lukt het de partijen tot nu toe redelijk om eendracht uit te stralen. Ondanks pogingen van andere partijen om hen uit elkaar te spelen, houden de formatiepartners de rangen gesloten bij de begrotingsdebatten die deze weken worden gehouden. Zo weigerde PVV’er Fleur Agema te tekenen voor een afschaffing van het eigen risico zolang daar aan de formatietafel over wordt gesproken. Met dezelfde uitleg weigerden de vier partijen om een bezuiniging op de jeugdzorg te blokkeren of zich bij voorbaat te keren tegen extra kosten voor de asielopvang.
Maar de ingetogen verklaringen van Wilders en Omtzigt voor de camera’s laten zien: de partijen willen nergens op vooruit lopen. Wie nog flinke concessies wil afdwingen, kan beter niet te optimistisch overkomen. Dat weet Plasterk ook. „Het is pas klaar als het klaar is”, zei de informateur deze week. Hij komt uiterlijk maandag 12 februari met een nieuw verslag.
