Genreparatie wordt betrouwbaarder

Posted on January 9, 2024 by admin

Onderzoekers van Harvard en MIT (VS) hebben een manier gevonden om pakketjes met daarin de nieuwste gene-editing-technologie heelhuids in muizencellen te krijgen. Zo konden ze een genetisch defect herstellen waardoor de ogen van muizen met aangeboren blindheid „substantieel” reageerden op lichtprikkels. De Amerikanen publiceerden hun resultaten maandag in Nature Biotechnology.

De nieuwe techniek heet prime editing en is een variant van zogeheten crispr-cas9. Deze genetische ‘knip-en-plaktechniek’ werd in 2012 ontdekt en in 2020 bekroond met de Nobelprijs. Met crispr-cas9 kun je heel precies een knip zetten in dna om vervolgens genen te repareren, toe te voegen of uit te schakelen.

Ondanks de grote beloften van deze techniek verloopt de toepassing in de praktijk tot nu toe moeizaam. Pas afgelopen november werd de eerste medische behandeling op basis van crispr-cas9 goedgekeurd, in dit geval van de beruchte sikkelcelziekte. Een van de redenen van die moeizame toepassing is de lage slagingskans. De breuken die het crispr-eiwit in het dna maakt, worden vaak te snel alweer door het lichaam hersteld en er treden relatief vaak foutjes bij op.

Efficiëntere varianten

„De nieuwere varianten van gen-editing zijn wat dat betreft een stuk efficiënter en betrouwbaarder”, vertelt Eva van Rooij, hoogleraar Moleculaire Cardiologie bij het UMC Utrecht. Zij was niet betrokken bij de nieuwe Amerikaanse studie, maar werkt wel zelf met deze nieuwe varianten van gen-editing: prime editing en het verwante base editing. Haar groep onderzoekt hoe je die kunt toepassen als therapie voor genetische hartaandoeningen. „Prime editing en base editing zijn allebei varianten van crispr-cas9”, vertelt ze, „maar hierbij maak je geen complete breuk in het dubbelstrengs dna. Bij base editing corrigeer je maar één base, terwijl je bij prime editing ook complexere en uitgebreidere baseveranderingen kunt doorvoeren.”

Doordat je geen dubbelstrengs breuk maakt, is de kans op fouten kleiner, legt Van Rooij uit. Daarnaast kun je met deze twee technieken nóg specifieker te werk gaan dan met ‘gewone’ crispr-cas9. Bij beide technieken breng je een pakketje met knip-en-plaktechnologie in de gastheercel in. Dat kun je doen door een speciaal daarvoor aangepast virus, veelal een adenovirus, als vehikel te gebruiken. Maar je kunt het ook doen met synthetische deeltjes, zogeheten virus-like-particles. Die lijken erg op virussen, en kunnen daardoor goed een cel binnendringen – maar je kunt ze tot in detail aanpassen aan je behoeften.

„Dat is wat de Amerikanen nu hebben gedaan”, vertelt Van Rooij. „Het zijn dezelfde onderzoekers die in 2019 als eersten in Nature publiceerden over prime editing. En in 2022 lieten ze zien dat je deze virus-like particles kunt gebruiken voor base editing. Nu hebben ze hun deeltjes zo aangepast dat ze ook geschikt zijn voor prime editing. Een uitdaging, want daarvoor moet je een veel groter deeltje in de cel inbrengen.”

Dat deeltje omvat namelijk niet alleen een eiwit dat het specifieke, defecte dna herkent, maar ook een eiwit dat de informatie bevat voor de juiste, gewenste dna-volgorde. „Dat er nu een deeltje is waarmee dat effectief in een cel kan terechtkomen, is een mooie stap voorwaarts.”

De Amerikanen testten hun aanpak in het lab met zenuwcellen van muizen en met menselijke embryonale niercellen. In die eerste cellijn was de prime editing tachtig keer effectiever dan met hun eerder ontwikkelde vehikels; in de menselijke cellijn zelfs 170 keer effectiever.

Vervolgens testten de onderzoekers de nieuwe technologie bij jonge muizen met een genetische oogafwijking. Zij hadden een mutatie in het gen dat codeert voor een eiwit in het netvlies dat belangrijk is voor elektrische signaaloverdracht. Zonder dit eiwit worden jonge muizen slechtziend vanaf een leeftijd van drie weken. Bij mensen leidt zo’n afwijking tot de ziekte van Leber.

Bij vijf weken jonge muizen met deze oogafwijking injecteerden de onderzoekers hun ‘geladen’ virus-like particles net onder het netvlies. Na de behandeling zagen de onderzoekers dat de netvliezen van de muizen „substantieel beter” reageerden op lichtstimulatie.

Bij een andere groep muizen injecteerden de onderzoekers hun deeltjes niet in het oog, maar in het hersenvocht. Dat deden ze om te kijken of hun technologie ook effecten zou hebben buiten het oog. Dat bleek niet zo te zijn: de deeltjes waren – zoals gewenst – alleen netvliescellen binnengedrongen om daar hun werk te doen.

Het positieve effect op het netvlies ligt nog wel een eindje bij ‘zien’ vandaan, merken de onderzoekers op, maar het punt is volgens hen dat zij nu hebben laten zien dat deze technologie goed werkt.

NIEUWS

Plastic is overal. Toch blijven oliereuzen maar produceren

admin
November 27, 2024
0

Deze week is in Zuid-Korea een VN-top over de groeiende plasticberg. Verslaggever Liza van Lonkhuyzen bezocht een nieuwe plasticfabriek van Shell in de Amerikaanse staat Pennsylvania, en zag daar de impact van de productie op milieu en gezondheid. Moet er een plasticplafond komen?

Gast:: Liza van Lonkhuyzen
Presentatie:: Egbert Kalse
Redactie:: Iddo Havinga & Tessa Colen
Montage:: Jeroen Jaspers
Foto:: Quinn Glabicki

Hoe Feyenoord in 14 minuten en 44 seconden een miraculeuze comeback maakte bij Manchester City

admin
November 27, 2024
0

Manchester City-coach Pep Guardiola zit met zijn armen over elkaar in de dug-out. Blik op het veld, tegelijkertijd druk in gesprek met assistent Juanma Lillo. Hij oogt ontspannen, met eindelijk weer zicht op een zege na vijf nederlagen op rij. City leidt in het eigen Etihad Stadium met 3-0 tegen Feyenoord in de Champions League. De 74ste minuut loopt, als de spanning ver te zoeken is. City hoeft niet meer, waar Feyenoord de indruk maakt de schade te willen beperken.

Guardiola heeft drie van zijn belangrijke spelers zes minuten eerder gewisseld – Phil Foden, Nathan Aké en Ilkay Gündogan. Ongetwijfeld om ze rust te geven met het oog op de clash tegen Liverpool FC, komende zondag op Anfield. En waarschijnlijk om het risico op het wegvallen van spelers te verminderen, dit seizoen heeft City te maken met veel blessures.

City was jarenlang de norm, met bijna perfect uitgevoerd voetbal, onder regie van Kevin De Bruyne en Bernardo Silva in combinatie met spits Erling Haaland. Vier keer op rij landskampioen, winnaar van de Champions League in 2023. Maar dit seizoen is anders. De ploeg is in fases kwetsbaar. In de Premier League heeft City al acht punten achterstand op Liverpool, gecoacht door Arne Slot. Zaterdag werd thuis nog met 4-0 verloren van Tottenham Hotspur.

Gebutst vertrouwen

De ontmoeting met Feyenoord lijkt voor City de ideale wedstrijd om het gebutste vertrouwen terug te winnen. Volgens dat scenario voltrekt City-Feyenoord zich lang, dinsdagavond in het oostelijk deel van Manchester. City combineert soepel, drukt Feyenoord ver naar achteren, doelman Timon Wellenreuther redt een paar keer knap.

Feyenoord krijgt gaandeweg wel meer controle. Het heeft langer balbezit, creëert een kansje via aanvaller Igor Paixão. Maar City blijft gevaarlijk en kort voor rust valt de goal die niet kan uitblijven: Quinten Timber raakt Haaland onhandig en de Noor benut zelf de strafschop (1-0). Na de pauze loopt City uit door een schot van Gündogan en opnieuw Haaland, via een fraaie, razendsnelle aanval. 3-0 na 53 minuten.

Manchester City-spits **Erling Haaland** (in het midden) viert zijn 3-0 met Phil Foden en Matheus Nunes.

De wedstrijd zit dan op slot. Ogenschijnlijk, want de wissels die rond de zeventigste minuut plaatsvinden zullen van groot belang zijn. En niet alleen die bij City.

Bij Feyenoord komt de talentvolle centrumverdediger Thomas Beelen voor linksback Gijs Smal, die het lastig heeft. Hancko, een van de pijlers van de ploeg, verhuist van de as naar de linkerflank. Rechtsback Bart Nieuwkoop wordt vervangen door Jordan Lotomba, die terug is na een blessure. Ook beoogde basisspits Santiago Giménez maakt zijn rentree na een hamstringkwetsuur, hij valt in voor Julián Carranza.

Deze omzettingen van coach Brian Priske zorgen ervoor dat Feyenoord – met de power van linksback Hancko en rechtsback Lotomba – meer dynamiek heeft op de flanken. En in de spits zorgt Giménez voor meer diepgang dan de vrij statische Julián Carranza.

Giménez is nog maar net in het veld, als hij meteen een bal in de diepte vraagt. Dat Feyenoord met drie goals achter staat, is niet aan Giménez af te lezen. Hij maakt een gretige indruk.

Woede en irritatie

De Mexicaan sprint in de 74ste minuut weg, als Hancko vanaf links achterin een lange bal naar voren geeft. City neemt simpel over, lijkt te controleren. Verdediger Josko Gvardiol krijgt de bal in de as. Hij wordt, en dat is cruciaal, meteen onder druk gezet door Giménez. Daardoor speelt Gvardiol een moeilijke, hoge bal terug op doelman Ederson.

Hadj Moussa, een 22-jarige talentvolle Algerijns-Franse rechtsbuiten, ziet dat het fout gaat bij City. Hij sprint meteen achter de bal aan, neemt die perfect aan, direct mee in de loop, omspeelt de uitkomende keeper Ederson en mikt vanuit een lastige, krappe hoek zonder te kijken binnen: 3-1, klokslag 74 minuten.

Feyenoord-aanvaller **Hadj Moussa** is op weg naar de 3-1.

Woede, irritatie, zorgen – het is allemaal zichtbaar bij Guardiola. Secondenlang kijkt hij naar de grond, terwijl hij zijn handen boven op zijn hoofd houdt.

Feyenoord speelt met meer durf en overtuiging, jaagt op City. Onderlinge duels worden gewonnen, waar City aarzelt, broos als het vertrouwen is. Feyenoord bouwt geduldig op, probeert met korte passes de tegenstander te lokken, zo ruimtes te creëren en de creatieve pingelaar Moussa in stelling te brengen.

In de 81ste minuut komt hij aan de bal, rechts voorin, loopt zich dan vast. Ook dat is Moussa. Maar Feyenoord blijft hoge pressie uitoefenen. Weer geeft Gvardiol een moeilijke pass, Timber en zijn kompaan Hwang In-beom duiken erop, nemen over.

Het spel wordt verplaatst naar links, naar Paixão. Die slingert de bal naar de tweede paal, waar Lotomba opduikt. Die trekt de bal terug en gaat wonderlijk via de paal en het linkerbeen van Ederson richting de borst van de inlopende Giménez: 3-2 na 81 minuten en 12 seconden.

Guardiola klapt een paar keer, lijkt zijn defensie wakker te willen schudden. Spanning – of is het angst? – is te zien in zijn ogen.

Invaller **Santiago Gimenez** nadat hij de 3-2 heeft gemaakt.

Loeren op uitbraak

Feyenoord voetbalt zonder vrees. Lotomba ontdoet zich enkele keren soepel van Haaland, een beer van een aanvaller. Er is nog even tijd voor Feyenoord, in een wedstrijd die allang als verloren beschouwd werd.

Na 88 minuten en 30 seconden begint het met de onderschepping van Hwang, als twee City-spelers elkaar in de weg lopen bij de middenlijn. Feyenoord-spelers loeren meteen op een uitbraak – waar liggen de ruimtes?

Er lijkt dan nog weinig aan de hand voor City, zoals eigenlijk de hele avond. Hwang kopt naar invaller Ramiz Zerrouki, die passt naar Moussa, die nog op eigen helft staat, zeker tien meter voor de middenlijn.

Voorin is Paixão dan aan het zwerven. De Braziliaanse linksbuiten duikt opeens diep in de rechterzone op. Daar ligt ruimte omdat Moussa zijn directe tegenstander – linksback Gvardiol – heeft weggelokt. Moussa ziet de loopactie van Paixão, geeft een splijtende bal tussen Gvardiol en Jack Grealish door.

De defensieve organisatie bij City is ontluisterend, zoveel ruimte krijgt Paixão. Noodgedwongen komt Ederson ver uit zijn doel om de aanvaller af te stoppen, meters buiten zijn strafschopgebied. Maar Paixão is hem net voor, springt iets hoger, kopt de bal vooruit, neemt hem mee, is de keeper kwijt, maar staat in een moeilijke hoek schuin rechts voor de goal.

Paixão heeft even tijd, kijkt, en doet wat je bijna niet ziet aankomen. Hij geeft een puike voorzet op de onvermoeibare, opstomende linksback Hancko. Die kopt in een leeg doel, langs de laatste overgebleven verdediger Rico Lewis. 88 minuten en 44 seconden en het staat 3-3.

Feyenoord-verdediger **Hancko** kopt kort voor tijd de 3-3 binnen.

In zijn enthousiasme valt Hancko even als hij naar het uitvak rent met 4.000 Feyenoord-fans. Het vak ernaast houden City-fans handen voor hun mond of ogen. De ontgoocheling compleet. Guardiola plukt even aan zijn neus, drinkt wat water.

Verbijstering is te zien bij Haaland – bij wie niet eigenlijk. Maar het zit zo dicht bij elkaar. Twee minuten later schiet Grealish via het been van Zerrouki nog op de paal – net niet de 4-3 dus.

Invaller De Bruyne staat druk te wijzen, met 94 minuten en 30 seconden op de klok. Dáár moet je lopen, zegt hij tegen een ploeggenoot, in een poging een opening te vinden in de Feyenoord-defensie. Maar verdediger Gernot Trauner poeiert de bal richting de tribune voor Haaland eraan kan komen.

Guardiola dirigeert zijn spelers in de laatste seconden met wilde armgebaren naar voren. En geeft dan, als na 96 minuten is afgefloten, vierde official Marcel Birsan met een zuinig lachje, waarin ongeloof verscholen zit, als eerste een hand.

Wat vindt NRC | Slachtoffers van verkrachting hoeven zich niet te schamen

admin
November 27, 2024
0

Het slachtoffer van verkrachting kreeg de afgelopen maanden niet alleen een gezicht, maar zei ook luid en duidelijk dat ze wilde dat „de schaamte van kamp wisselt”. Niet zij, Gisèle Pelicot, hoeft zich immers te verbergen. Degenen die zich moeten schamen, zijn volgens haar degenen die ervan worden verdacht dat ze haar, terwijl ze gedrogeerd en dus buiten bewustzijn was, verkrachtten. Onder wie haar ex-man Dominique, die schuld bekent en tegen wie eerder deze week twintig jaar celstraf is geëist.

Met haar optreden, in de volle openbaarheid, en vooral haar weigering het slachtofferschap op zich te nemen, heeft Pelicot het denken over seksueel geweld, over verkrachting binnen een relatie, en over consent – wederzijdse instemming bij seks – een enorme dienst bewezen. Ongeacht wat de Franse rechter zal oordelen, en niet alleen in Frankrijk, waar duizenden vrouwen de afgelopen maanden de straat op gingen om Pelicot te steunen.

Het zou daarom jammer zijn als na deze geruchtmakende rechtszaak alleen overblijft dat deze zo geruchtmakend is vanwege het grote aantal verdachten, het door Pelicots ex-man gefilmde bewijs van de vijftig mannen die op zijn uitnodiging zijn vrouw verkrachtten, en de wereldwijde aandacht.