Altijd volle borden en volle pannen als je met anderen eet. Het behoort tot de rituelen in Marokkaanse en Turkse gezinnen. „Je eet met z’n allen van één groot bord en het bord mag niet leeg raken.”
Abdellah Saidi werkt in Amsterdam-West met gezinnen waarvan de kinderen overgewicht hebben. Vaak van Turkse en Marokkaanse afkomst. Saidi begrijpt wat belangrijk voor ze is – zijn ouders komen uit Marokko. Gastvrij zijn. Verwennen, je kinderen toestaan wat je zelf niet hebt gehad. „Veel zoet, veel vet. Veel vlees en in het weekend allerlei lekkers van de bakker.”
Rituelen, cultuur, geloof. Mensen gebruiken die woorden door elkaar, zegt Saidi, om vast te houden aan wat ze gewoon lekker en gezellig vinden. Geloof als excuus voor veel en ongezond eten, daar prikt Saidi doorheen. „De profeet zegt dat je moet bewegen om fit te zijn, dat je in je maag ook een derde ruimte moet houden voor water en een derde voor lucht. Juist niet te veel eten dus.”
Hij praat met gezinnen die meedoen aan het leefstijlprogramma LEFF over alles wat een gezond leven kan dwarsbomen, ook over het belang van goede rituelen en gewoontes. Zoals op tijd eten, op vaste momenten. Want veel van de problemen komen juist door het gebrek aan rituelen. Saidi: „In plaats elke ochtend te ontbijten, gaan veel kinderen zonder eten naar school of krijgen geld mee om onderweg wat lekkers te halen.”
Snacken en grazen
Er is inmiddels al zoveel onderzoek naar gedaan dat het bijna een open deur wordt: eetrituelen zijn een voorspeller van overgewicht. Met het gezin op vaste tijden aan tafel eten beschermt tegen overgewicht, en daarmee tegen chronische aandoeningen zoals diabetes type 2 en hart- en vaatziekten. En wat ook te zien is: waar migranten hun traditionele gerechten en gewoonten inruilen voor kant-en-klaar- en afhaalmaaltijden, waar schaarste overgaat in overvloed, waar drie maaltijden per dag plaatsmaken voor de hele dag snacken en grazen, neemt overgewicht toe.
Een Amerikaans kwalitatief onderzoek naar het verlies van eetrituelen onder Mexicaanse immigranten laat zien hoe het kwijtraken van schijnbaar onbelangrijke gewoonten doorwerkt in alles. Ze kunnen niet meer zo makkelijk aan de goede ingrediënten komen, vertellen de geïnterviewde vrouwen, ze hebben de aardewerken potten om bonen in te koken niet meer. Tijd om elke dag naar de markt te gaan voor verse groente ontbreekt, de vrouwen maken nu lange werkdagen buitenshuis. Een versmarkt is er trouwens ook niet, waar ze nu wonen. En dus kopen ze dan maar kant-en-klare mole (saus), of ze rijden onderweg naar huis langs McDonald’s of KFC.
Mexicanen in de VS bewegen minder, kijken meer tv, eten meer sterk bewerkt eten, en juist minder fruit, groenten en peulvruchten. Mexicaanse vrouwen hebben 77 procent vaker obesitas dan witte Amerikaanse vrouwen.
Het springt misschien extra in het oog bij hispanics in de Verenigde Staten of bij Turken in West-Europa, die daar tot de groepen met het meeste overgewicht behoren. Maar het gebeurt ook bij mensen die nergens naartoe gaan, in opkomende landen waar steeds meer mensen in steden gaan wonen en waar de eetcultuur om hen heen in rap tempo verwestert. Zoals in Brazilië, waar rijst en bonen plaatsmaakten voor fabriekseten, en obesitas begin deze eeuw in amper zeven jaar met een derde toenam.
Kort door de bocht: waar de welvaart groeit, verarmt het eetpatroon. En ironisch genoeg zijn het in de rijkste landen juist de laagste inkomensgroepen bij wie de obesitascijfers het hoogst zijn.
In de Verenigde Staten halen mensen inmiddels een kwart van hun calorieën uit snacks buiten de maaltijden om en zijn drie maaltijden per dag allang niet meer vanzelfsprekend.
In Nederland hebben de meeste gezinnen, bijna 90 procent, nog steeds de gewoonte om ’s avonds samen aan tafel te eten, en dan vaak ook nog een zelfgekookte maaltijd. Het Voedingscentrum heeft ook gevraagd hóé mensen eten. En dan zegt de meerderheid ook nog de tijd te nemen om goed te kauwen, met aandacht voor wat er op het bord ligt. Het lukt niet altijd, maar ze vinden het belangrijk, zeggen ze.
Maar tegelijkertijd eet een kwart van de Nederlanders ’s avonds het liefst op de bank voor de televisie.
Kompaan
Er zijn cijfers en studies. En er zijn boeken volgeschreven over hoe het beter kan of moet. Dan gaat het over minder meetbare dingen dan voeding, gedrag en gewicht. En eerder over wat de waarde is van gewoontes en rituelen als het om goed eten gaat.
Je kunt eten als iets functioneels zien. Eten om niet dood te gaan. Gezond eten om niet ziek te worden. Maar eten heeft een veel grotere rol in ons dagelijks leven, betoogt de Britse voedselschrijver Carolyn Steel in Sitopia, een boek dat de hele samenleving verklaart vanuit de manier waarop we eten. Eten dat je zelf hebt klaargemaakt en deelt met anderen geeft een gevoel van thuis zijn, het maakt dat je ergens bij hoort. En rituelen horen daarbij. Ze refereert aan het woord ‘kompaan’. Dat komt van com pan, degene met wie je brood breekt.
Mensen hebben geen tijd om bezig te zijn met nadenken over wat ze willen eten en dan ook nog uitvoerig te gaan hakken, snijden en koken, zeggen ze vaak in enquêtes. Nog geen half uur per dag besteden Nederlanders gemiddeld aan koken. Minder dan tien gerechten kan de gemiddelde Nederlander uit het hoofd klaarmaken.
Telkens bedenken wat je nu weer moet eten of koken, voelt voor veel mensen als sleur, constateert filosoof Michiel Korthals in zijn boek Goed eten. Maar juist door meer en niet minder tijd te besteden aan koken en eten, wordt het betekenisvol. Goed eten is een belangrijke voorwaarde voor goed leven, schrijft Korthals. Als eten niet meer is dan een noodzakelijke routine, los van waar het vandaan komt, hoe je het bereidt, met wie je het deelt, vergeet je wat de waarde van voedsel is.
Goed eten, stelt Korthals, is niet elitair, het is iets anders dan duur of sjiek eten. En het zou ook niet steeds moeten gaan over de vraag of je niet te veel calorieën eet, en of je wel aan de aanbevolen hoeveelheden vezels, vitaminen en mineralen komt. In Amerika, schrijft hij, denken mensen bij eten eerst aan gezondheid en dan aan plezier, bij Fransen is het andersom. En raad eens waar meer obesitas is? Alles begint met aandacht. Je moet de omstandigheden creëren waaronder gezond eten bijna vanzelf gaat.
Rust en voorspelbaarheid
Elke dag de tafel dekken. Elke dag even alle telefoons aan de kant. Elke dag samen afruimen. Rituelen draaien om herhaling, elke keer dezelfde handeling op hetzelfde moment. Rituelen lijken op gewoontes, maar het verschil is dat ze niet functioneel hoeven te zijn, ze leveren niet meteen wat op, schrijft Wendy Wood in haar boek Gelukkig met gewoontes. Toch halen mensen vaak wel íéts uit ogenschijnlijk zinloze rituelen. Ze geven rust en voorspelbaarheid, herhaling geeft betekenis aan het alledaagse.
Dat gezond eten niet alleen over voedingsstoffen gaat, en dat hóé je eet minstens zo belangrijk is als wát je eet, is inmiddels doorgedrongen tot de voedingsrichtlijnen van veel landen. In Mexico is de eerste aanbeveling: neem je tijd om te eten en geniet van je maaltijden, als het kan samen met familie en vrienden. Daarna komen pas de adviezen over wát je moet eten. De Japanse richtlijnen beginnen met: geniet van je maaltijden en zorg voor regelmaat door vaste tijden aan te houden om te eten. Canada: wees je bewust van je eetgewoonten en neem tijd om te eten.
De Braziliaanse adviezen, geschreven door wetenschappers die zagen hoe groot de invloed van sociaal-maatschappelijke veranderingen was op het verslechterende voedingspatroon, zijn misschien wel het meest radicaal. Hoeveel groente, fruit of granen je moet eten, of hoeveel vezels en vitaminen, blijft totaal buiten beschouwing. Alles draait om de omgang met eten. Kook zelf, is het advies, eet zoveel mogelijk verse en zo weinig mogelijk (ultra-)bewerkte producten. Eet regelmatig en met zorg, op een geschikte plek, het liefst in gezelschap. Neem de tijd om eten klaar te maken en maak eten belangrijk in je leven.
Maar wat doe je dan met minder gezonde familierituelen, zoals altijd die grote schalen op tafel zetten als er gasten zijn? Abdellah Saidi uit Amsterdam-West heeft daar een antwoord op. „Die kun je ook vervangen door nieuwe rituelen. In plaats van met z’n allen van één groot bord te eten, kun je ook met z’n allen naar de keuken gaan en een afgepaste portie op een eigen bordje scheppen. Dan eet je niet te veel en je doet toch iets samen.”
