N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Ballingsoord Florida De Braziliaanse ex-president Bolsonaro streek eind december neer tussen de pretparken en golfbanen van Orlando. Blijft hij na de rellen van zijn fans in Brasilia welkom in de Verenigde Staten?
Oud-president Jair Bolsonaro landde eind december in Orlando, Florida waar hij onder meer handtekeningen en selfies uitdeelde aan bewonderaars.
Foto Skyler Swisher/Orlando Sentinel via AP
In de nasleep van de bestorming van het regeringscentrum, zondag in Brasilia, groeit de aandacht voor het verblijf van Jair Bolsonaro in Orlando, Florida. De vraag is hoelang de Braziliaanse ex-president nog in de VS kan of mag blijven, nu zowel in zijn eigen land als onder Democratische politici in Washington de roep klinkt zijn rol in de opmaat naar de rellen te onderzoeken.
Toen de ex-president op 30 december naar de Amerikaanse staat vloog was hij nog in functie: zijn linkse opvolger Lula da Silva zou twee dagen later pas aantreden. Waarschijnlijk reisde Bolsonaro daarom in op een Amerikaans visum voor diplomaten en regeringsleiders. Zo’n A1-visum, zei het ministerie van Buitenlandse Zaken maandag in antwoord op persvragen, verloopt binnen dertig dagen zodra de drager er geen „officieel gebruik” van maakt.
Bolsonaro lijkt in zijn zelfverkozen ballingsoord niet te werken en vooral van zijn vrije tijd te genieten. Hij huurt er in de pretparkenstad een vakantiehuis op een resort en werd onder meer in het openbaar gezien toen hij in zijn eentje lunchte bij kiprestaurant Kentucky Fried Chicken. Ook deelde hij handtekeningen uit en poseerde hij voor selfies met leden van de grote Braziliaanse gemeenschap in Florida.
Maandagochtend moest de oud-president zich echter laten opnemen in het lokale Advent Celebration Hospital. Volgens Bolsonaro had hij zondagavond opnieuw last gekregen van de buikwond die hij opliep toen hij in 2018 slachtoffer werd van een mesaanval tijdens zijn eerste presidentscampagne. In de loop van de dag werd hij door de artsen weer ontslagen.
Tegen CNN Brasil zei hij maandag dat die kwaal hem mogelijk dwingt eerder dan gepland terug te keren. „Ik kwam hier eigenlijk om tot eind januari te blijven, maar overweeg mijn terugreis te vervroegen. Mijn Braziliaanse artsen weten al van mijn darmverstoppingsproblemen. Hier [in de VS] begeleidden de artsen me niet.”
Uitleveringsverzoek
Mogelijk zal Bolsonaro echter niet zelf kunnen beslissen over zijn terugkeer. Maandag diende de invloedrijke senator Renan Calheiros bij het Hooggerechtshof een petitie in om Bolsonaro binnen 72 uur te laten terugkeren naar Brazilië. Als hij hier geen gehoor aan geeft, zou Brazilië de Amerikanen om zijn uitlevering moeten vragen. Het Hof moest dinsdag nog beslissen over dit verzoek.
Volgens senator Calheiros is de „actieve betrokkenheid en verantwoordelijkheid” van de ex-president bij de „terroristische aanvallen” onmiskenbaar. Ook zou Bolsonaro uitleg moeten geven over de ontmoeting die hij begin deze maand in Orlando had met Anderson Torres, de reeds aangeklaagde veiligheidschef van het hoofdstedelijke Federale District.
Het vermoeden is dat Torres, die eerder minister was onder Bolsonaro, de politie opzettelijk niet liet ingrijpen toen de stoet Bolsonaro-aanhangers het machtscentrum naderde. Torres, die nog in de VS zit, ontkent dit. Uitleveringsverzoeken kunnen in de VS bij de rechter aangevochten worden en jaren voortslepen.
De Amerikaanse president Biden belde maandag vanuit Mexico, waar hij op bezoek is, met zijn Braziliaanse ambtgenoot Lula om steun uit te spreken. Ook nodigde hij Lula uit om begin volgende maand naar Washington te komen.
De Italiaanse regering op haar beurt liet dinsdag weten dat ze van Bolsonaro geen verzoek om naturalisatie heeft ontvangen. „Hij heeft er niet om gevraagd en ik geloof ook niet dat hij het kan krijgen, voor zover ik weet”, zei buitenlandminister Antonio Tajani op de radio. Bolsonaro heeft voorouders uit Noord-Italië en zou daarom in aanmerking kunnen komen voor de Italiaanse nationaliteit. Twee van zijn zoons vroegen deze in 2020 al aan, maar hun procedure loopt nog.
De Amerikaanse trans man Elliot Hefty (37), uit Kentucky, legt zijn telefoon op het houten keukentafeltje in het asielzoekerscentrum in Ter Apel. „Kijk”, zegt Hefty en toont een foto van een flyer ondertekend door de Ku Klux Klan. ‘Go away or get deported!’ staat er in dikke zwarte letters op de flyer die een aantal maanden geleden op de voordeur van Hefty werd geplakt. „We waren de enigen in onze straat die zo’n briefje kregen.”
Hefty zit met landgenoten en trans personen Jane Arc (47, software ontwikkelaar) en Veronica Clifford Carlos (28, beeldend kunstenaar) in een gehorig keukentje in het ‘pinkhouse’ in het azc van Ter Apel, het grootste asielzoekerscentrum van Nederland. Het pinkhouse is een gebouwtje achter op het terrein, bedoeld voor tientallen migranten die op grond van hun seksuele geaardheid en gender asiel aanvragen. Het keukenraam kijkt uit op een hek met prikkeldraad en een slootje. Daarachter begint het Groningse boerenland.
Elliot Hefty op het parkeerterrein van het azc bij Ter Apel. Foto Sake Elzinga
Arc en Clifford Carlos (allebei uit Californië) en Hefty hebben elkaar leren kennen in Ter Apel. Ze vroegen afzonderlijk van elkaar asiel aan, omdat ze zich in de Verenigde Staten niet meer veilig voelen. Sinds de beëdiging van president Trump begin dit jaar zijn er wetten ingevoerd waardoor de overheid nog maar twee seksen erkent: ‘X’ is geen categorie meer. De financiering van transgenderzorg is voor jongeren opgeschort. En transgender jongens en meisjes mogen niet meer meedoen aan sportwedstrijden in de categorie van het gender waarmee ze zich identificeren.
Er was gebeld dat er een man in de vrouwenkleedkamer rondliep
Ook eist de regering-Trump van onderzoeksinstituten dat zij termen als ‘transgender’, ‘gender’ ‘transseksueel’, ‘lhbti’ en ‘non-binair’ schrappen uit hun onderzoeken. Verschillende onderzoeksorganisaties haalden duizenden pagina’s offline en verwijderden de termen. Met deze woorden wordt, volgens Trump, geprobeerd „de biologische realiteit van sekse te ondermijnen”.
Asielaanvragen
De Nederlands belangenorganisatie LGBT Asylum Support staat sinds Trump is aangesteld circa twintig Amerikaanse trans personen bij die een asielaanvraag hebben lopen. In eerdere jaren kwam dit niet voor, volgens de organisatie. Arc en Hefty kwamen eenmaal in Nederland in contact met LGBT Asylum, Clifford Carlos al voor vertrek uit de VS.
Volgens de immigratiedienst IND hebben de eerste helft van dit jaar 33 Amerikanen een asielaanvraag ingediend. In de jaren ervoor schommelde het aantal tussen de vijf en achttien. Volgens de IND „valt niet met zekerheid te zeggen” dat de toename verband houdt met aangescherpte wetten in de VS. LGBT Asylum Support is na de inauguratie van Trump benaderd door vijftig trans personen uit de VS en dit kwam „overduidelijk” door de aangescherpte wetgeving, volgens de belangenorganisatie.
Al tijdens zijn verkiezingscampagne bleek dat Trump het voorzien had op transgender personen. Hij wilde de „transgendergekte uit onze scholen bannen en mannen uit de vrouwensport weren”. Want, uit peilingen bleek dat Amerikanen vonden dat rechten voor trans personen waren doorgeschoten.
Jane Michelle Arc met haar hondje Noah. Foto Sake Elzinga
Voor de tweede termijn van Trump was het ook al onveilig voor trans mensen, benadrukken Arc, Hefty en Clifford Carlos. Arc was een triatlonner en trainde tientallen uren per week; ze was dagelijks in de sportschool te vinden. Tot in 2022 in de kleedkamer van de sportschool een agent onverwachts haar ID-kaart vroeg. De politieman bleek te zijn getipt, zegt Arc. „Er was gebeld dat er een man in de vrouwenkleedkamer rondliep.” De agent sloeg Arc in de boeien, zegt ze. Hij liet haar uiteindelijk gaan toen ze haar paspoort toonde. „In mijn paspoort staat dat ik een vrouw ben.”
Maar Arcs paspoort verloopt over minder dan een jaar. Ze vreest dat ze in haar nieuwe paspoort wordt teruggezet naar haar geboortegeslacht – man. „Als ik dan weer gecontroleerd word in de kleedkamer ga ik de gevangenis in.”
Omslagpunt
Hefty merkte tijdens zijn werk, voor een organisatie die voedsel en medische hulp verstrekt aan arme gezinnen, dat de herverkiezing van Trump een omslagpunt was. Hij en collega trans personen werden voor hun gevoel gedegradeerd naar „niet zichtbare plekken” op het kantoor, zoals de klantenservice. En Clifford Carlos, die zich identificeert als vrouw, vluchtte toen de overheid haar in haar paspoort uiteindelijk toch als man registreerde, terwijl ze bij andere instellingen al langer als vrouw geregistreerd staat.
Op Schiphol vroegen ze alle drie politiek asiel aan. Veronica Clifford Carlos reisde met haar vader. Die ging na een paar dagen weer terug naar de Verenigde Staten, zegt ze. Jane Arc nam haar witte hondje Noa mee, die Arcs medicijnen tegen epilepsie om haar nekje meedraagt. Alle drie waren nog nooit in Nederland geweest, zeggen ze, maar lazen online dat de rechten van trans personen er goed beschermd worden.
Het leven in een asielzoekerscentrum valt mee, zeggen ze. Ze delen de bovenverdieping van het huisje met lhbti+-ers uit Colombia, Iran en Koeweit. Op de begane grond wonen Oegandezen, Nigerianen en Ghanezen, die wegens hun seksuele geaardheid asiel hebben aangevraagd in Nederland. Hun dagen slijten ze vooral op het terrein van het asielzoekerscentrum, en soms erbuiten.
Ik besef nu hoe slecht ik het had
Veronica Clifford Carlos: „Ik loop naar Ter Apel, ga met de bus naar Emmen, met de trein naar Groningen. Ik groet mensen en zeg ‘goedemorgen’. Ik besef nu hoe slecht ik het had.” Jane Arc gaat voor behandeling van haar migraine om de paar weken naar Hoogeveen. „Het is een bevrijding hier te zijn.” Samen roken Cliffford Carlos en Arc af en toe een joint.
Onveilig
Het COA-personeel is vaak vriendelijk en behulpzaam, en beveiligers en politieagenten zijn begripvol, zeggen ze. Clifford Carlos: „In de VS leer je bang te zijn voor de politie, hier hoeft dat niet.”
Toch is het asielzoekerscentrum soms ook onveilig. Als Hefty in het gras gaat zitten, vertelt hij, roepen moeders hun kinderen bij zich. En, voegt hij toe, staren mannen hem aan.
Clifford Carlos werd door een onbekende bewoner in de buurt van het washok bij haar borsten gegrepen. Opvangorganisatie COA kon hier weinig tegen doen, volgens haar, omdat het buiten het zicht van de camera’s gebeurde. Na aandringen door LGBT Asylum Support kreeg ze een plekje in het huis voor lhbti+-ers.
Veronica Clifford Carlos in Heerlen. Foto Chris Keulen
Er wordt gejoeld voor het pinkhouse. Clifford Carlos kijkt naar buiten. Lhbti+-asielzoekers uit Oeganda, Nigeria en Sierra Leone sprinten op een man op sandalen af. „Daar zul je Sandro hebben”, zegt Clifford Carlos. Sandro Kortekaas van LGBT Asylum Support is een bekendheid in de lhbti+-gemeenschap van asielzoekers, hij ondersteunt ze al jaren tijdens de asielprocedure.
De Afrikaanse queer asielzoekers maken om de beurt een selfie met Kortekaas. „De selfies zijn voor hun asieldossier”, legt Hefty uit: „Door op de foto te gaan met Sandro willen ze de IND laten zien dat ze actief zijn in de gay gemeenschap.”
Het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken paste nadat Trump opnieuw president werd haar reisadvies naar de Verenigde Staten aan, speciaal voor de lhbti+ gemeenschap. Die moet, volgens het ministerie, in de VS rekening houden met wetten die afwijken van wat in Nederland geldt, bijvoorbeeld op het gebied van gezondheidszorg.
De eerste asielaanvragen zijn afgewezen omdat de VS, volgens het ministerie en immigratiedienst IND, nog steeds veilig is
De eerste asielaanvragen van Clifford Carlos en Hefty zijn inmiddels afgewezen omdat de Verenigde Staten, volgens het ministerie en immigratiedienst IND, nog steeds veilig is. De IND baseert zich hiervoor op het ‘ambtsbericht over de VS’ van Buitenlandse Zaken. Hefty is inmiddels verplaatst naar de ‘uitzetlocatie’ op het terrein en Clifford Carlos verhuist deze week naar het opvangcentrum in Heerlen. Hefty en Clifford Carlos zijn in beroep tegen het besluit van de immigratiedienst.
Oude informatie
Het IND-oordeel is gebaseerd op oude informatie, vinden Hefty, Clifford Carlos en Kortekaas, die inmiddels ook in het keukentje staat. „Die informatie stamt nog uit de tijd voor Trumps’ eerste termijn uit 2016”, volgens Kortekaas. Hij heeft daarom deze maand een brief geschreven aan demissionair minister David van Weel (Asiel en Migratie, VVD) waarin hij stelt dat Nederland het „inhumane en discriminerende beleid” van Trump negeert. In een reactie op de brief schrijft de directeur Migratiebeleid van het ministerie van Justitie weliswaar dat de „ontwikkelingen” in de VS „zorgwekkend” zijn voor trans personen, maar dat er „geen gegronde vrees” is voor „vervolging. Voor een „herbeoordeling” van de VS „als veilig land van herkomst”, is volgens het ministerie nu geen aanleiding.
Maar dat klopt volgens Arc, Clifford Carlos en Hefty niet. Clifford Carlos: „Ik vrees het moment dat de persoon die me fagot [mietje] noemt een pistool trekt en me neerschiet.” Haar advocaat vindt dat ze een goede zaak heeft, zegt Clifford Carlos. Kortekaas knikt.
Arc wacht ondertussen op een uitnodiging met de immigratiedienst, voor haar eerste gesprek. Medewerkers van Vluchtelingenwerk Nederland zeggen dat ze haar medische dossier op orde moet maken, maar wat ze daarmee bedoelen blijft vaag, zegt ze. „Trans personen zijn medisch goed gedocumenteerd: elk stapje wordt bijgehouden.” Maar haar dossier beslaat „tienduizenden pagina’s”, zegt Arc. „Ik heb geen idee welke documenten relevant zijn voor de IND.”
Arc, Hefty en Clifford Carlos maken mogelijk ook als ‘hoogopgeleide migrant’ of ondernemer kans op papieren in Nederland zonder politiek asiel aan te vragen, maar dat vinden ze nu niet de juiste route. „Ik word achtervolgd door mijn buren en door de overheid en loop gevaar in mijn eigen land”, zegt Jane Arc. „Dat is een goede reden voor politiek asiel.”
Terug naar de Verenigde Staten willen ze alle drie niet. Hefty: „In Amerika heb ik geen huis, geen werk en geen gezondheidszorg – de publieke gezondheidszorg voor trans personen is onbetaalbaar geworden.” Eind 2024 betaalde Hefty nog 16 dollar voor zijn pillen, zegt hij, een paar maanden later was dat gestegen naar 180 dollar.
„Hé”, zegt Sandro Kortekaas „dat is een goed voorbeeld voor mijn speech op de pride, lekker concreet.”
Als Clifford Carlos uiteindelijk niet meer in beroep kan, zal ze Nederland verlaten, zegt ze. Een leven onder de radar, zonder papieren, wil ze niet. Ze verhuist dan misschien naar de Filipijnen. Daar woont familie van haar.
Lees ook
Amerikaanse transgenders vrezen nieuwe regels: ‘We worden uitgewist’
Stap voor stap schuifelt de tachtigjarige Sien Sukhraj aan de arm van haar man vooruit. Heel vlot gaat het niet, maar het gáát. „We hoeven niet te rennen, hoor.” De twee lopen al tien jaar lang regelmatig een rondje van één à twee uur met de wandelgroep van Frank Kanhai (62), want „goed voor de gezondheid en je komt onder de mensen”, zegt Sukhraj. Haar man heeft dementie, wat de sociale activiteiten soms beperkt.
Haar man was „zijn volwassen leven lang” diabeet, vertelt Sukhraj. Toen ze tien jaar geleden begonnen met wandelen, ging het al snel veel beter met hem: meer energie, minder pijn in de gewrichten. „We gingen samen bloed laten prikken en de dokter zei: de diabetes is verdwenen”, vertelt ze. „Ik hoorde het in Keulen donderen. Toen begon ik te begrijpen hoe belangrijk lopen is. Ook al loop je achteraan.”
De twee zijn Hindostaans-Surinaams, net als de andere wandelaars deze vrijdag in Den Haag. In die gemeenschap komt diabetes type 2 veel vaker voor dan onder autochtone Nederlanders. Voor mensen boven de vijftig jaar oud is het risico zo’n vijf keer groter, voor mensen onder de vijftig zelfs tot tien keer groter. Ook in de Turks-Nederlandse en Marokkaans-Nederlandse gemeenschappen komt diabetes vaker voor. Dat heeft te maken met zowel leefstijl als erfelijkheid.
De medailles die bij iedere wandeling uitgereikt worden, hangen de Sukhrajs thuis aan de deurklink. „Dan horen we de inbrekers aankomen.” Wandelaar Asha Boejharat-Soekhoe (61) heeft thuis een mand „met wel honderd medailles van Frank” liggen.
Ze is vandaag alleen gekomen, maar vaak neemt ze een kind of kleinkind mee. Geen van hen heeft diabetes, en zijzelf ook niet, maar het zit wel in de familie. „Dus moeten we goed in beweging blijven en probeer ik mijn kinderen en kleinkinderen vanaf jonge leeftijd te stimuleren, door te wandelen met nana [opa] Frank.”
Genetische aanleg
Bij mensen met een Hindostaanse afkomst – nazaten van contractarbeiders uit India – hangt de erfelijkheid mogelijk samen met het koloniale verleden. Volgens de thrifty gene-hypothese hebben afstammelingen van mensen die te maken hadden met hongersnoden een hoger risico op diabetes. Hun lichamen zouden efficiënter vet zijn gaan opslaan om beter om te kunnen gaan met schaarste – maar daar in tijden van overvloed juist nadeel van ondervinden. In India woedden van de achttiende tot en met de twintigste eeuw grote hongersnoden, grotendeels veroorzaakt of verergerd door het beleid van de toenmalige Britse heersers.
Dat kan invloed hebben gehad op de genetische aanleg, maar ook op de epigenetica: een soort aan/uit-knoppen van de genen, legt Mary Nicolaou uit. Zij is onderzoeker aan het Amsterdam UMC en een van de projectleiders van de grootste Europese studie naar etnische diversiteit in gezondheid en gezondheidszorg (Helius). Ze doet in dat kader veel onderzoek naar diabetes.
„Verandering in de genetische aanleg is minder waarschijnlijk, omdat zoiets doorgaans duizenden jaren duurt”, zegt Nicolaou. Veranderingen in epigenetica gaan sneller. „Als je moeder tijdens de zwangerschap bijvoorbeeld ondervoed is, heeft dat dan al invloed op jouw eitjes die later bevrucht worden. En dus niet alleen op jou, maar ook op je kinderen.”
fOTO oLIVIER mIDDENDORP
Witte wandelgroepen
De leefstijlfactor bij type 2 maakt dat er een stigma op rust: type 2? Dan moet je gewoon gezonder eten. Zo simpel is het dus niet. Bovendien, zegt Nicolaou: „Leefstijl is vaak het gevolg van de omstandigheden waarin mensen leven. Wij zien in ons onderzoek dat factoren als discriminatie, armoede en chronische stress daar veel invloed op hebben.”
„Uit onderzoek blijkt dat tot 25 procent van de etnische verschillen in depressie is toe te schrijven aan ervaren discriminatie. Uit ander onderzoek blijkt dat chronische stress, bijvoorbeeld door discriminatie en levensomstandigheden, iets doet met je leefstijl én je lichaam.”
De Bas van de Goor Foundation – een stichting van voormalig professioneel volleyballer Bas van de Goor, zelf diabeet – richt zich al jaren op diabetespreventie en verbetering van de kwaliteit van leven voor diabetespatiënten, onder meer met wandelgroepen. Dat doet de stichting in samenwerking met farmaceut Novo Nordisk, bekend van diabetesmedicijn Ozempic. Maar mensen met het hoogste risico op diabetes (bepaalde groepen met een migratieachtergrond) wisten ze niet te bereiken. „Kort gezegd: we waren witte wandelgroepen”, zegt Van de Goor, die deze vrijdag meeloopt in Den Haag.
Dus gingen Sophie Rijntjes en Younes Bouadi, projectleiders van de wandelgroepen bij Novo Nordisk, op zoek naar manieren om die groepen wél te bereiken. Bij de Turkse welzijnsorganisatie DSB zagen zij hoe sleutelfiguren uit bepaalde gemeenschappen mensen veel beter op de been krijgen dan reguliere instanties zoals de gemeente of de huisarts. Zij gingen op zoek naar bekende personen binnen gemeenschappen – zoals Frank Kanhai.
Dat dat wél werkt, heeft alles te maken met vertrouwen en vertrouwdheid, volgens Kanhai. „Omdat ik op de mensen lijk. Ze noemen me neef, oom, nana.”
Na de wandeling is er altijd een samenzijn in het Nationaal Archief, waar Kanhai vijf dagen in de week werkt. Het Nationaal Archief was bereid hem één dag in de week te detacheren bij de stichting, zodat hij de wandelgroepen die dag – betaald door de stichting – kan organiseren. Bij dat samenzijn is er ook iets te eten en te drinken.
Dat maakt zijn wandelingen zo’n succes, denkt Kanhai. „Veel mensen komen in eerste instantie voor het sociale aspect, de gezondheid is bijzaak.” Ja, zegt Van de Goor, daarom lukte het ons niet: „Wij legden de nadruk op de gezondheid, via formele zorginstanties.” En in formele instanties, zegt Kanhai, hebben veel mensen met een migratieachtergrond nou eenmaal minder vertrouwen. „Niet zonder reden.”
In Kanhai, daarentegen, is volop vertrouwen. Omdat hij de mensen ként, zeggen hij en de deelnemers, en weet wie hij op welke manier kan bereiken. Het echtpaar Sukhraj, bijvoorbeeld, stuurt hij spraakberichten via WhatsApp. Die beginnen steevast met: „Tante, pakt u even pen en papier…”, gevolgd door een opsomming van aanstaande wandelingen, heel rustig verteld, zodat ‘tante’ (ze zijn geen familie) mee kan schrijven. Anderen bereikt hij via Facebookgroepen of door ze te bellen.
Ook onderzoeker Nicolaou zegt dat het in preventieprojecten essentieel is „kennis te hebben van verschillende culturen, eetpatronen en leefomstandigheden”. „Veel standaardadviezen zijn gericht op gemiddelde Nederlandse voedingspatronen. Het is belangrijk dat het advies aansluit bij wat mensen kennen. Als gezondheidswetenschapper spoor ik mensen aan mee te doen met leefstijlprogramma’s vanuit gezondheidsoverwegingen. Maar als iemand meedoet omdat het gezellig is, is dat net zo goed geslaagd.”
De wandelingen van Kanhai laten volgens haar zien dat je als organisatie „gewoon beter je best moet doen om sommige groepen te bereiken” en dat het dan best lukt. Er zijn de laatste jaren talloze projecten opgezet waaruit dat blijkt, volgens haar. Het probleem is alleen dat die tijdelijk zijn. „Dan is het project klaar, het geld op en raakt het in de vergetelheid.” Zo heeft ze zelf tien jaar geleden samen met Hindostaanse Nederlanders een receptenboek gemaakt met gezonde Hindostaanse gerechten. „Die waren een succes, maar worden niet meer verspreid.”
Ambassadeurs
Zorgverzekeraars vinden het al moeilijk te investeren in structurele preventie, zegt Nicolaou, laat staan zulke gerichte preventie. Ook de financiering van de wandelgroepen is tijdelijk. Het project kreeg in 2022 een vierjarige subsidie van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Dus nog één jaar te gaan. „De voortzetting van veel wandelgroepen is onzeker, helemaal in het huidige politieke klimaat”, zegt projectleider Rijntjes.
Kanhai heeft verschillende ‘wandel-ambassadeurs’, zoals de 19-jarige Brighton Manniesing, die in een kleurig bloesje en met een petje en zonnebril tegen de zon meeloopt. Via sociale media probeert hij mensen over te halen mee te doen – op TikTok worden sommige van zijn video’s ruim 40.000 keer bekeken, laat hij op zijn telefoon zien – en tijdens de wandelingen maakt hij praatjes met de mensen. „Ik sluit vriendschappen met jong en oud, dat motiveert de mensen te blijven komen.” Manniesing heeft een verstandelijke beperking, maar dat betekent niet dat hij niet kan bijdragen aan de maatschappij, zegt hij. „Hiermee laat ik zien dat deze jongen ook belangrijk is voor de samenleving.”
De vriendschappen zijn ook reden voor Kamla Bandhoe (69), op zwarte Crocs, om mee te lopen. Én de gezondheid natuurlijk. „Als je niet genoeg beweegt, ga je uitdijen.” Ze heeft diabetes en loopt daarom met zoveel mogelijk wandelingen mee. „Ik houd het via Facebook goed in de gaten. Iedereen kent Frank op het internet.”
FOTO oLIVIER mIDDENDORP
Vandaag – een vroege vrijdagmiddag – zijn er 65 mensen aanwezig. „Geen gekke opkomst”, zegt Kanhai, maar in het weekend komen er soms wel 150. Naar de speciale themawandelingen die hij regelmatig organiseert, zoals recent de Anton de Kom-wandeling of de Nelson Mandela-wandeling, komen tot wel 300 mensen. Tijdens die wandelingen gaat de groep bijvoorbeeld langs standbeelden of relevante plekken in de stad, en wordt over de geschiedenis verteld. „Die wandelingen vind ik het leukst”, zegt Maltie Bhawanie (53), die sinds ze meedoet ondanks haar diabetes is afgevallen, minder spierpijn heeft en meer energie. „Het maakt het leven leuker.”
Bij de nazit in het Nationaal Archief wordt koolhydraat- en suikerarm brood geserveerd. Op Moederdag was er koolhydraat- en suikerarme roti. „Hoe smaakte dat?”, vraagt projectleider Bouadi. Héérlijk, krijgt hij te horen. Van de zomer organiseert hij met Kanhai een kookworkshop voor de wandelaars waarin ze de gezondere roti zelf leren maken. „Want roti afpakken van Hindostanen, dat gaat je niet lukken”, zegt Kanhai.
Lekkernijen laten staan is zo makkelijk nog niet, zegt de tachtigjarige Sukhraj. „We snoepen hoor, vreselijk. Rijstebrij met suiker, rozijnen en kaneel, héérlijk. Maar het moet niet alledaags worden. En als je maar genoeg loopt, kun je dat lekker blijven eten.” Het echtpaar is inmiddels dusdanig achteropgeraakt dat de groep uit zicht is. Maar niet voor lang: daar komt Kanhai alweer aangelopen, om de twee de goede kant op te leiden. „Zie je wel, Frank wacht op iedereen.”
Lees ook
Diabetes type 2 is om te keren, maar het is lastig om dit vol te houden
Ineens herinnerde ik me weer hoe ik lang geleden als ik in het buitenland was en andere toeristen dingen vroegen over Nederland, altijd een beetje trots was. Bij ons waren we ‘tolerant’. Bij ons kon je gewoon hasj roken, jazeker, dat had ik zelf ook wel gedaan, met vriendinnetjes op de dijk bij de school, of thuis. Bij ons kon je de morningafterpil krijgen of een abortus, bij ons kregen werklozen een uitkering en oude mensen allemaal een pensioen van de staat. Humaan en progressief, dat waren ‘wij’, al was er natuurlijk ook wel het een en ander verkeerd, dat ontkende ik niet.
Later ging ik geloven in Europa, alsof de beschaving hier uitgevonden was, alsof sowieso alles wat cultuur was hier vandaan kwam, al wist ik wel dat er heus oudere beschavingen waren en ook dat Europa enorme monsters gebaard had. Maar toch wilde ik nog lang denken dat ‘wij’ hier dragers waren van humanistische idealen, vrijheid en democratie, dat het ons niet uitsluitend om geld en winst ging, dat Europa iets vertegenwoordigde wat zich niet zo makkelijk liet uitdrukken maar waar we wel zuinig op moesten zijn. Beschaving, zeg maar.
Hoe lang geleden lijkt dat alles. Hoe trots is omgeslagen in schaamte. Er was al ontgoocheling uiteraard, maar er blijft dan toch nog geloof, het ideaal kan nu eenmaal niet gehaald worden, maar het is zaak erin te blijven geloven anders kom je nergens.
Dat denk ik nog steeds, maar het gevoel dat dit geloof Europa-breed gedeeld wordt is weg. Hoeveel mensen wonen er nu op de wereld tegen wie je liever niet zou willen zeggen dat je uit Europa komt en al zeker niet uit dat zuinige en hardvochtige Nederland.
In NRC stond een poosje geleden een stuk over jongeren met een migratie-achtergrond die niet meer wilden ‘integreren’ in een land waar de steun aan het moorddadige Israëlische regime zo groot is. In Trouw las ik een interview met een Canadees-Egyptische schrijver die zijn geloof in ‘het Westen’ verloren had, hij wilde er niet meer bij horen. Ik benijdde de geïnterviewden bijna omdat ze tenminste een andere achtergrond hébben.
Is het dan nodig om trots te zijn op waar je vandaan komt? Het is sowieso onterecht, je bent gewoon ergens geboren, regeringen doen dingen waar je het mee eens bent of niet, de samenleving is niet door jou gemaakt.
Veel mensen zeggen of schrijven nu dat ze zichzelf als Nederlanders, als Westerlingen, medeplichtig voelen aan wat er in Gaza gebeurt. Dat lijkt me al net zo onterecht. Je hebt er geen deel aan, behalve als je de groep waartoe je behoort enorm uitbreidt. Maar op die manier zijn alle Israëliërs, (of bij nog meer uitbreiding alle Joden) ook degenen die protesteren, medeplichtig aan de moordpartij in Gaza, en alle Palestijnen aan de misdaden van Hamas. Wat precies is wat Israël beweert en waarom het leger zo schandalig tekeergaat. Het is de grondslag van alle discriminatie om iemand tot een groep te rekenen en die groep als geheel iets te verwijten. Daaraan kun je dan als individu niet meer ontsnappen.
Dus medeplichtig, schuldig, nee dat voel ik me niet, maar schaamte voel ik wel degelijk. Is schaamte dan niet net zoiets als trots? Hm. Je maakt nu eenmaal gevoelsmatig, hoe dunnetjes ook, deel uit van je omgeving, je kunt je er niet totaal buiten plaatsen, al ben je er niet verantwoordelijk voor. Voor dat ‘deel uitmaken’ kun je je schamen.
Schaamte is een onbedwingbaar gevoel. Het kruipt gewoon overal onderdoor, glibbert als een slak tegen de bloem op en maakt alles wat mooi leek, slijmerig en aangevreten.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data95441817-2b7f05.jpg)
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/bvhw/files/2023/01/data95388935-59588d.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482525-80d08c.jpg|https://images.nrc.nl/vb0PlQlzbfJjmmYkRp5LlOToD9E=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482525-80d08c.jpg|https://images.nrc.nl/gsImllw7RKqZiTn2O7k4C-2m_aY=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482525-80d08c.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482546-9cca67.jpg|https://images.nrc.nl/buPYYZM3a_LpIHi_ezOx7tyAdTI=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482546-9cca67.jpg|https://images.nrc.nl/cVgGOHbpf8c0GftRFZ2uph0nV58=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482546-9cca67.jpg)
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482612-51c051.jpg|https://images.nrc.nl/iUlBer4E_3xib5lBrL68zlu4LwQ=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482612-51c051.jpg|https://images.nrc.nl/lYRZfoNODfsxZSsYdJ_MCClH4s0=/5760x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data135482612-51c051.jpg)
