Zelfs D66-leider Rob Jetten werd het twee weken geleden in Nijmegen een beetje te gortig. Het is, zei hij tijdens een lezing over de toekomst van de zorg, „verbazingwekkend hoe weinig het in deze verkiezingscampagne tot nu gaat over de zorg. Een bizarre paradox: in coronatijd hadden we het in de Tweede Kamer over niets anders. Waarom toch die oorverdovende stilte in de campagne?”
Typerend genoeg landde zijn boodschap slechts bij een select gezelschap: het zorgpersoneel van het RadboudUMC, dat zijn speech aanhoorde. De rest van Nederland kreeg er weinig van mee, al mocht hij er ’s avonds nog wel even over vertellen bij tv-programma Op1. Daarna werd het stil.
Voor zorg is nooit heel veel aandacht in de verkiezingsdebatten waar het echt om gaat: die op de tv, waar miljoenen mensen naar kijken. Neem het eerste grote RTL-verkiezingsdebat op zondag 5 november met ‘de grote drie’: Yesilgöz (VVD), Omtzigt (NSC) en Timmermans (GroenLinks-PvdA). De thema’s: bestaanszekerheid, klimaat, migratie en leiderschap. Het gaat die avond „over de grote thema’s van deze tijd, waarvan je wilt weten hoe de lijsttrekkers die straks wellicht in de coalitie zitten, erin staan”, zegt chef politiek bij RTL Nieuws Fons Lambie. „Klimaat of migratie schrappen voor gezondheid gaat ver.” Maar, voegt hij toe, als onderdeel van het thema bestaanszekerheid komt zorg ongetwijfeld langs. Plus: in het tweede debat, een week later, is zorg een van de drie thema’s, naast wonen en stijgende prijzen. Die onderwerpen willen kiezers besproken zien, bleek uit het kiezerspanel van RTL.
Duur, belangrijk en onhoudbaar
Zorg was nooit en zal nooit een groot verkiezingsthema worden. En dat lijkt vreemd. Zorg kost heel veel geld: de begroting van het ministerie van VWS voor 2024 is opnieuw de grootste van alle departementen (ruim 100 miljard euro). Zorg staat altijd in de top-3 van onderwerpen die kiezers belangrijk vinden; volgens onderzoeksbureau Ipsos staat het op dit moment zelfs bovenaan. Zorg is dichtbij: iedereen heeft er in zijn dagelijkse leven mee te maken en 1 op de 6 werkenden heeft een baan in de zorg.
Zorg loopt ook aan allerlei kanten vast: wachtlijsten voor ggz-instellingen, te weinig verpleeghuisplekken, grote personeelstekorten. En dan zorgt de dubbele vergrijzing (er komen steeds meer ouderen die steeds ouder worden) de komende jaren ook nog eens voor exploderende uitgaven te staan. De kosten van de ouderenzorg bedragen nu zo’n 18 miljard euro, een bedrag dat verdubbelt tot 37 miljard in 2040. „De zorg voor ouderen dreigt onbetaalbaar te worden”, concludeerden topambtenaren in het rapport Niets doen is geen optie vlak voor de zomer.
De vergrijzing – en daarmee de betaalbaarheid van de ouderenzorg – „zou nu het belangrijkste thema moeten zijn”, zegt onderzoeker Ruben van Gaalen van het CBS, die zich al jaren met de demografie en vergrijzing bezighoudt. Bij mensen vanaf 75 jaar neemt de vraag naar zorg snel toe. Nu zijn er 1,6 miljoen 75-plussers, in 2070 zijn dat er 3,1 miljoen personen bijna twee keer zoveel. Tegelijkertijd zijn er dan veel minder mensen die die zorg kunnen bieden. Van Gaalen: „Vergrijzing is een grote tanker die maar doorvaart. Het is heel voorspelbaar; we kennen de cijfers al decennia.”
Jimmy Dijk, SP-campagneleider en zorgwoordvoerder in de Tweede Kamer, zegt: „Als wij langs de deuren gaan is, naast de dure boodschappen, de zorg het belangrijkste onderwerp – en niet alleen in volkswijken. Ik snap niet dat het niet hét belangrijkste verkiezingsonderwerp is.”
Zorg = SP
Waarom wil dat, ondanks de soms tientallen pagina’s die partijen er in hun verkiezingsprogramma’s aan besteden, niet lukken?
Dat komt, zegt oud-VVD-spindoctor Henri Kruithof, doordat „bepaalde partijen ‘eigenaar’ zijn van bepaalde onderwerpen”. Oftewel: kiezers associëren een onderwerp met een partij. Kruithof: „De zorg hoort bij de SP. Het zou buitengewoon onverstandig zijn voor andere partijen, contraproductief zelfs, om dit aan de orde stellen. Dan denkt de kiezer: dit is kennelijk een probleem en daarvoor moet ik bij de SP zijn. Zo speel je de SP in de kaart.”
Wat dit onderwerp extra ingewikkeld maakt, zegt Kruithof, zijn „de financiële grenzen aan de zorg. Je moet keuzes maken. Het ligt electoraal moeilijk als je moet uitleggen wie wel en wie niet recht heeft op een bepaalde operatie.”
„Politici hebben het liever over nieuwe ontwikkelingen waar ze iets positiefs kunnen betekenen dan over onderwerpen waar ze geld moeten weghalen”, zegt gezondheidseconoom Xander Koolman van de VU in Amsterdam. Bij een onderwerp als klimaat, zegt Koolman, „kan je nog zeggen: ‘het kost geld, maar het verzacht de problemen’. Maar bij ouderenzorg gaat het alleen om verslechtering. Als we die zorg hetzelfde willen houden als nu gaan we failliet. Er is eigenlijk brede consensus in de politiek dat dat niet houdbaar is. Maar als je dat als enige partij roept, gaat een kiezer naar een andere partij.”
Met „verschraling van de zorg maak je je niet populair”, zegt ook Van Gaalen. „Het klinkt niet sympathiek, mensen gaan er niet voor op de banken staan. Logisch: we gunnen ouderen het beste.”
Lees ook
In het Noord-Limburgse America regelen ze de huisarts gewoon zelf
Urgentie
Daarnaast, zegt Van Gaalen van het CBS, ontbreekt in maatschappelijke debatten vaak het urgentiegevoel: „Het voelt toch nog ver weg.” Misschien is het voor sommige partijen inderdaad nog „een blinde vlek”, zegt ook SP’er Jimmy Dijk. „Als je zelf je zorg kan inkopen, of je kinderen doen dat voor je, dan heb je hier veel minder last van.”
Toch zou de politiek deze gevoelige onderwerpen moeten bespreken, stelde D66-lijsttrekker Jetten in zijn speech: „We moeten eerlijk zijn, kijkend naar mensen en middelen. Op deze weg doorgaan, maakt het zorgsysteem uiteindelijk onhoudbaar.”
Een andere keuze is er niet, vindt ook Koolman: „De komende regering moet hiermee gaan dealen.” Dat denkt ook VVD’er Kruithof: „Dit is een van belangrijkste en moeilijkste problemen die straks op de agenda van het nieuwe kabinet staat.”
