Verkiezingsdebatten nieuwe stijl: minder oneliners, meer inhoud

Rob Jetten (D66) en Esther Ouwehand (Partij voor de Dieren) zullen woensdag gespannen naar de update van de Peilingwijzer kijken. Opiniepeilingen zijn voor politieke partijen midden in de verkiezingscampagne altijd belangrijk, maar dit ‘meetmoment’ is extra bepalend. RTL bepaalt namelijk woensdag op basis van het nieuwste gemiddelde van de peilingen van I&O en Ipsos welke zes lijstrekkers mogen meedoen aan het tv-debat van zondag 12 november. De top-5 is duidelijk, plek zes niet: D66 en PvdD schommelen momenteel rond de 7 zetels in de peilingen. D66 mag hoop putten uit de nieuwste peiling van Ipsos dinsdag: daarin stijgt de partij een zetel.

In de laatste weken voor de verkiezingen kijken honderdduizenden zwevende kiezers naar de televisie om hun stem te kunnen bepalen. Een opvallend goed optreden in een tv-debat kan ervoor zorgen dat de kiezer op 22 november voor een partij kiest; een uitglijder kan ervoor zorgen dat hij dat niet doet. En voor de lijsttrekkers die niet op het grote tv-podium staan, dreigt onzichtbaarheid in de laatste weken van de campagne.

De debatten van deze verkiezingscampagne hebben een ander karakter dan die van eerdere campagnes. Bij politieke partijen én programmamakers klinkt al een tijdje de roep om meer inhoud. Lijsttrekker Pieter Omtzigt van Nieuw Sociaal Contract riep vorige maand in zijn Binnenhof-lezing op tot meer diepgang in tv-debatten, en minder oneliners. Hij gaf aan het liefst met maximaal twee of drie partijen tegelijk in gesprek te gaan. NSC nam het heft in eigen handen en organiseerde maandag zelf samen met GroenLinks-PvdA een één-op-één-debat tussen Omtzigt en Frans Timmermans.

Dat onderonsje in een klein theater in Arnhem was inderdaad een andere vertoning dan de gebruikelijke tv-debatten in recente jaren. De twee lijsttrekkers namen ruim de tijd – één uur en drie kwartier – om vier onderwerpen te bediscussiëren. Omtzigt en Timmermans konden zo uitvoering hun visie op voor hun belangrijke thema’s als klimaat en bestuurscultuur etaleren. In hun repliek bleven de twee opvallend veel milder en respectvoller naar elkaar dan veel politici in een gemiddeld Kamerdebat. „Ik heb geen kritiek op de heer Omtzigt”, zei Timmermans bijvoorbeeld in reactie op zijn hervormingsagenda van het openbaar bestuur, „maar slechts een aanvulling.”

Het duo-debat had aanzienlijk minder exposure dan een prime time tv-debat – het is inmiddels door ruim 86.000 mensen online bekeken, er zaten 450 mensen in de zaal – maar de campagneteams van beide partijen waren tevreden. Het was precies het soort debat wat GroenLinks-PvdA en NSC voor ogen hadden, laat een woordvoerder van NSC weten. „Veel ruimte om de diepte in te gaan, om écht te begrijpen hoe de lijsttrekkers over thema’s denken.”

Roep om inhoud

De roep om meer inhoud past bij de tijdsgeest, zegt Fons Lambie, chef politiek bij RTL Nieuws, en dus zullen ook de RTL-debatten een andere opzet krijgen. Het aantal lijsttrekkers op het podium is beperkt: komende zondag, bij het eerste RTL-debat, zijn het er drie (Yesilgöz, Omtzigt en Timmermans) en zondag 12 november zes. RTL wil de lijsttrekkers van ‘de grote drie’ de ruimte geven om met elkaar in debat te gaan, legt Lambie uit. „Er is een nieuw tijdperk met nieuwe leiders, die in de debatarena getest zullen worden. Daar moet ruimte voor zijn, die zullen we maken.”

De redacties van de tv-debatten passen ook hun formules aan. Zo hoeven de lijsttrekkers bij de meeste debatten niet meer op een groene of rode knop te drukken of te debatteren over sluw geformuleerde stellingen. Die stellingen hebben plaatsgemaakt voor grote thema’s, zodat de lijsttrekkers dieper op de inhoud kunnen ingaan. De spreektijd voor de lijsttrekkers is naar verwachting ruimer dan in eerdere tv-debatten, toen hadden de lijsttrekkers gemiddeld vijf minuten om aanvallen te pareren en zelf punten te maken.

Dat het CDA dit jaar bijna nergens mee mag doen, is even wennen voor de partij

RTL licht komende zondag vier grote thema’s uit: bestaanszekerheid, klimaat, migratie en leiderschap. Bij het thema leiderschap zal een aantal spannende kwesties worden opgeworpen, zoals ambities rond het premierschap en mogelijke voorkeurscoalities. Als extra element mogen de lijsttrekkers elkaar daarnaast uitdagen voor een kort een-op-een debat over een zelfgekozen onderwerp.

De tv-redacties zeggen dat de aangepaste formules niet zijn gekozen om Omtzigt te behagen, maar passen bij een meer inhoudelijke campagne. Bij het eerste tv-debat van College Tour beantwoordden vier lijsttrekkers vragen van studenten in het publiek. Hierdoor kreeg het debat een town hall-achtig karakter, en bleven felle onderlinge aanvallen grotendeels uit.

Nieuw in deze campagne is het ‘Debat van Nederland’, het eerste debat ooit van SBS6, op 16 november. In dit debat staan Nederlanders centraal die zelf ervaring hebben met de vier belangrijke thema’s: gezondheidszorg, wonen, migratie en rondkomen. Zoals Mark Rutte eerder in gesprek ging met Toeslagen-ouder Kristie Rongen, leggen deze Nederlanders verhalen voor aan de lijsttrekkers, die hierover met elkaar en met de Nederlanders in de studio het debat aangaan. Dat kan spannende televisie opleveren: Rongen bracht Rutte, die bekend staat als een excellent debater, destijds met haar scherpe vragen en persoonlijke verhaal zichtbaar aan het wankelen.

Bij RTL tellen alleen de peilingen mee voor wie aan de debatten mag meedoen en dat is ongunstig voor partijen als D66 en het CDA, nu nog de tweede en vijfde fractie in de Tweede Kamer. Bij de NOS maken deze partijen meer kans om aan debatten mee te doen: vanuit hun publieke taak als omroep wil de NOS alle partijen zoveel mogelijk aan bod laten komen, zegt Dominique van der Heyde, chef politiek.

De NOS dient daarom een voor- en hoofdgerecht op bij het slotdebat, dat op de avond voor de verkiezingen wordt gehouden. De ‘kleintjes’ debatteren in de vooravond; de top-9 staan later op de avond in de schijnwerpers. Om de verdeling te maken hanteert de NOS een vaste methode: een optelsom van het huidige zetelaantal en het aantal gepeilde zetels door de Peilingwijzer.

Wilders nog buitenspel

Een aantal partijen moet genoegen nemen met weinig uitnodigingen, waaronder BBB. In de peilingen ging deze partij in april nog aan kop met maar liefst dertig zetels, maar inmiddels is BBB afgezakt naar een vijfde positie en zijn van de dertig zetels nog maar twaalf over, volgens de laatste Ipsos-peiling. De partij is een groot deel van de potentiële kiezers verloren aan de nieuwe partij van Pieter Omtzigt. Door de daling in de peilingen vist BBB-leider Caroline van der Plas een paar keer net achter het: ze mag niet meedoen aan het eerste RTL-debat en ook niet aan het Debat van Nederland van SBS.

PVV-leider Geert Wilders krijgt ook pas in de week voor de verkiezingen de kans om zijn debatvaardigheden te tonen. Wilders werd uitgesloten van het College Tour-debat, omdat hij, in tegenstelling tot de andere deelnemers, nooit eerder te gast was bij het programma. Op X reageerde Wilders gepikeerd. Hij noemde presentator Twan Huys een ‘PVV-hater’ omdat hij niet was uitgenodigd. Aanstaande zondag doet hij ook niet mee aan het RTL-debat, want Wilders hoort in de peilingen niet bij ‘de grote drie’. Als leider van de vierde partij in de peilingen is hij in de week voor de verkiezingen te zien in het tweede RTL-debat, het Debat van Nederland, het EenVandaag-Verkiezingsdebat en in het Slotdebat van de NOS.

Dat het CDA dit jaar bijna nergens mee mag doen, is even wennen voor de partij. De CDA-lijsttrekkers waren de afgelopen decennia altijd verzekerd van een plekje in alle grote tv-debatten. Nu het CDA historisch laag in de peilingen staat, is de partij veroordeeld tot debatten met de kleinere partijen. Zo mag Henri Bontenbal in een reguliere uitzending van EenVandaag in gesprek met CU-leider Mirjam Bikker en Lilian Marijnissen (SP). Voor de nieuwe lijsttrekker is het extra vervelend, omdat hij voor naamsbekendheid afhankelijk is van de televisie.