Verwarde spraak kan de aankondiging zijn van een psychose. Is AI in staat dat te herkennen?

Posted on September 10, 2023 by admin

Janna de Boer ontlokte haar proefpersonen (mensen met en zonder psychose) taal door ze open vragen te stellen.

Foto Lars van den Brink

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Interview

Janna de Boer | taalwetenschapper en jeugdpsychiater Kan kunstmatige intelligentie horen of iemand een psychose krijgt? De taal van patiënten wordt dan minder samenhangend.

Berthold van Maris

10 september 2023 om 15:00

Leestijd 4 minuten

Computeranalyses van hoe iemand praat – diens taalgebruik – kunnen misschien helpen bij het signaleren van beginnende psychoses. Janna de Boer promoveerde deze zomer cum laude op een veelomvattend verkennend onderzoek naar deze mogelijkheid.

„Naast hallucinaties en wanen wordt ook ‘disorganised speech’ gezien als een kenmerk van een psychose”, vertelt ze. „Als je een patiënt niet eerder hebt gezien, kan het taalgebruik een van de dingen zijn die het eerst opvallen. In heel ernstige gevallen is dat echt chaos: ‘Wortsalat’. In minder ernstige gevallen zie je dat de samenhang te wensen overlaat en dat het allemaal heel associatief is. En soms is het subtieler: taalgebruik en taalconstructies die op de een of andere manier een beetje vreemd zijn.”

De Boer ontlokte haar proefpersonen (mensen met en zonder psychose) taal door ze open vragen te stellen. Bijvoorbeeld: kun je iets vertellen over je zwemles van vroeger? „Een van de patiënten zei daarop: ‘Het was een blauw gebouw.’ En daar bleef het bij. Hij ging er niet echt op door. Dat is natuurlijk niet per se fout, maar je denkt wel: huh? gek antwoord.

„Daaraan zie je dat taal meer is dan alleen de zinsconstructie. De meeste mensen zullen zich bij zo’n vraag bewust of onbewust afvragen: wat zou de ander willen weten, wat is binnen de gegeven context een logisch en begrijpelijk antwoord? Bij de patiënt die alleen maar ‘Het was een blauw gebouw’ zegt, gaat daar iets mis.”

Uiteindelijk raak je de draad helemaal kwijt en geef je het op

De modellen die De Boer gebruikte om dit te analyseren lijken op ChatGPT. „Ze meten de voorspelbaarheid van taal”, legt ze uit. „Normaal gesproken is taal heel voorspelbaar. De computer signaleert in dit geval dat ‘Het was een blauw gebouw’ een heel ongewoon, gek antwoord is.”

Een ander mooi voorbeeld uit haar onderzoek kan hier in de krant alleen in Engelse vertaling worden afgedrukt, vanwege privacyoverwegingen. (Het originele Nederlands is niet openbaar. De Engelse vertaling wordt in het proefschrift geciteerd en is daardoor wel openbaar.) Het betreft een antwoord op de vraag: „Als je een tijdmachine had, naar welke tijd zou je dan willen reizen?”: „Yes that is one of two things yes a flight into the past then yes to the future in two hundred years I would like to be because then yes that is like the planet Pluto that stands in a certain position and yes Pluto is the first planet of astrology […].”

Hier stelt de computer vast dat de coherentie binnen het betoog erg laag is. De software kijkt daarbij telkens naar de woorden die om een woord heen staan: zijn dat woorden die daar vaak omheen staan, vrij vaak, bijna nooit of nooit?

De Boer: „In dit voorbeeld verlies je de draad van het verhaal, omdat die associaties steeds losser worden: het jaar tweeduizendtweehonderd zoveel, Pluto, een bepaalde stand van die planeet, astrologie… Zodat je steeds meer moet invullen, een beetje moet gokken: nou, misschien bedoelt hij dit, of misschien dat. Uiteindelijk raak je hem helemaal kwijt en geef je het op.”

Je schrijft ergens: vaak kun je niet vaststellen of het een kwestie van taal is of een kwestie van gedachten.

„Dat is sowieso de eeuwige discussie in taalwetenschapland. Bij dit voorbeeld kun je je afvragen of die gedachten over Pluto er al waren voordat het taal werd. Of werden ze door talige processen opgeroepen? Ik denk zelf dat veel gedachten niet losstaan van taal, omdat veel van ons denken talig is – niet alles, maar veel – en dat er tijdens het vormen van die gedachten al taal wordt geactiveerd en dat die taal ook weer taal oproept.

„Een heel ander voorbeeld is dat mensen met een psychose hun persoonlijke voornaamwoorden vaak niet introduceren. Wat je normaal wel behoort te doen. Je zegt eerst: ‘Ik ging naar de bakker’, en daarna: ‘Hij gaf me een brood’. Een patiënt met een psychose kan alleen ‘Hij gaf me een brood’ zeggen, zonder eerst te zeggen wie die ‘hij’ is. Een mogelijke verklaring is ook hier dat ze weinig bezig zijn met: wat heeft de gesprekspartner nodig om mij te begrijpen? Dat ze daar minder oog voor hebben.”

Tijdens een psychose zijn de zinnen minder complex, ze zijn vaak korter

Je hebt ook gekeken naar grammaticale complexiteit en voegwoorden.

„Tijdens een psychose zijn de zinnen minder complex, ze zijn vaak korter. Er worden minder vaak bijzinnen gebruikt. We hebben daarnaast specifiek gekeken naar voegwoorden, zoals ‘omdat’, omdat die heel expliciet de verbindingen leggen tussen zinnen of tussen een hoofdzin en een bijzin. Bijvoorbeeld: ‘Ik ging naar huis omdat de buurvrouw voor de deur stond.’ Je legt met ‘omdat’ uit wat de samenhang is tussen de eerste helft van de zin en de tweede helft.

„We hebben de computer daarnaar laten kijken: hoe is wat er vóór zo’n voegwoord staat verbonden met wat erná komt, en of dat tijdens een psychose anders is. Dat deden we met hetzelfde ChatGPT-achtige model. Als je specifiek inzoomt op zinnen met zulke voegwoorden, zie je dat het model daarmee gevoeliger wordt voor psychose. Dus dat lijkt wel wat toe te voegen.”

Hoe toepasbaar is dit?

„Vroege herkenning van een psychose is een mogelijke toepassing. De eerste psychose vindt vaak plaats in de vroege volwassenheid, zo eind tienerjaren, begin twintiger jaren. Vaak hebben mensen dan al een paar jaar beginnende klachten. In die periode kunnen we ze wel begeleiden, maar geven we vaak nog geen medicatie. Eigenlijk wacht je dan een beetje af. Want we kunnen niet goed voorspellen wie hierin doorschiet en wie daar zonder medicatie weer uitkomt.

„Het zou mooi zijn als we dat met dit soort taalanalyses beter kunnen voorspellen. Dan kunnen we misschien toch al in bepaalde gevallen eerder behandelen en voorkomen dat iemand ernstig ziek wordt.

„Deze maand starten we met een groot internationaal onderzoek, in verschillende landen van de Europese Unie, waaronder Nederland, waarin we patiënten die eerder een psychose hebben gehad, gaan vragen om hun spraak een of twee keer per week te laten analyseren. We gaan dan proberen om een eventuele terugval eerder te herkennen. En dan gaan we vervolgens ook proberen om in te grijpen. De uiteindelijke onderzoeksvraag is: is dit effectiever dan wat we normaal gesproken doen?”

China, Canada en Mexico reageren op dreiging importtarieven

admin
November 27, 2024
0

Mexico, China en Canada bijten van zich af – daags na de opmerkingen van Donald Trump dat onder zijn leiding de VS de importheffingen voor goederen en diensten uit de drie landen fors gaat verhogen. Daarmee wil hij de landen dwingen hun beleid op een aantal vlakken aan te passen.

Importtarieven zijn geen middel om de migratie naar de Verenigde Staten en het drugsprobleem in de VS aan te pakken, stelde de nieuwe Mexicaanse president Claudia Sheinbaum. De Financial Times zoomt in op de economie van Mexico en de economische relatie met de VS.

Reuters keek vanmorgen uitgebreid naar de Chinees-Amerikaanse relatie. Het Britse persbureau beschrijft onder meer hoe China reageert op de beschuldigingen van Trump c.s. dat China de VS „aanvalt” met de drugs fentanyl.

En de BBC schrijft dat Trump maandag heeft gebeld met de Canadese premier Justin Trudeau over onder meer grenscontroles en invoertarieven.

NRC-collega Mark Beunderman maakte maandag een vragenstuk over Trumps invoerheffingen: pressiemiddel of opmaat naar een handelsoorlog?

Wat ons verder opviel in het nieuws:

Bijna een derde van de kleine ondernemers en zzp’ers overweegt te stoppen met het bedrijf of dat te verkopen, schrijft het FD vanmorgen. Ze zouden onder meer opzien tegen hoge investeringskosten.
Arcelor Mittal stelt groene investeringen in zijn staalfabrieken in Europa uit. Het concern, dat onder meer fabrieken heeft in Gent, wil wachten op nieuw beleid in de EU dat ‚groen staal’ ondersteunt.
ABN AMRO gaat zijn internationale tak reorganiseren, werd gisteren bekend. Hoeveel banen erdoor worden geraakt is nog niet bekend. Bij de afdelingen in het Verenigd Koninkrijk en Duitsland werken circa 650 mensen.
Bolivia meldt een lithium-akkoord met een dochter van het grote Chinese batterijconcern CATL. Het gaat om de bouw van twee fabrieken die lithiumcarbonaat gaan maken. De deal zou een waarde hebben van 1 miljard dollar.
De Belgische krant De Standaard schrijft over commerciële tv, een verhaal dat deels ook opgaat voor RTL en SBS in Nederland. De Vlaamse commerciële tv-zenders vrezen voor hun toekomst, stelt De Standaard. ,,Het is niet wij tegen de VRT, het is wij tegen de internationale spelers.”
In de muziekindustrie woedt al maanden een (verbale) strijd tussen de rappers Drake en Kendrick Lamar. Beide rappers hebben een contract met platenmaatschappijen die onderdeel zijn van Universal Music. De Financial Times schrijft hoe Universal verstrikt raakt in deze ‚burgeroorlog’ in de rap. Die dreigt te ontaarden in een bitter juridisch gevecht, nu Drake klaagt dat Lamar door vals te spelen hoog in de hitlijsten is gekomen met zijn nieuwe ‚anti-Drake-rap’.
En een verontrustend verhaal in Trouw over PFAS. De krant deed onderzoek naar chemisch afval en concludeert dat het gehele Nederlandse rivierengebied is vervuild met het spul. Stortplaatsen voor verontreinigde bagger raken vol.

Vrachtwagens bij de Canadees-Amerikaanse grens. Foto Reuters

NIEUWS

Plastic is overal. Toch blijven oliereuzen maar produceren

admin
November 27, 2024
0

Deze week is in Zuid-Korea een VN-top over de groeiende plasticberg. Verslaggever Liza van Lonkhuyzen bezocht een nieuwe plasticfabriek van Shell in de Amerikaanse staat Pennsylvania, en zag daar de impact van de productie op milieu en gezondheid. Moet er een plasticplafond komen?

Gast:: Liza van Lonkhuyzen
Presentatie:: Egbert Kalse
Redactie:: Iddo Havinga & Tessa Colen
Montage:: Jeroen Jaspers
Foto:: Quinn Glabicki

Hoe Feyenoord in 14 minuten en 44 seconden een miraculeuze comeback maakte bij Manchester City

admin
November 27, 2024
0

Manchester City-coach Pep Guardiola zit met zijn armen over elkaar in de dug-out. Blik op het veld, tegelijkertijd druk in gesprek met assistent Juanma Lillo. Hij oogt ontspannen, met eindelijk weer zicht op een zege na vijf nederlagen op rij. City leidt in het eigen Etihad Stadium met 3-0 tegen Feyenoord in de Champions League. De 74ste minuut loopt, als de spanning ver te zoeken is. City hoeft niet meer, waar Feyenoord de indruk maakt de schade te willen beperken.

Guardiola heeft drie van zijn belangrijke spelers zes minuten eerder gewisseld – Phil Foden, Nathan Aké en Ilkay Gündogan. Ongetwijfeld om ze rust te geven met het oog op de clash tegen Liverpool FC, komende zondag op Anfield. En waarschijnlijk om het risico op het wegvallen van spelers te verminderen, dit seizoen heeft City te maken met veel blessures.

City was jarenlang de norm, met bijna perfect uitgevoerd voetbal, onder regie van Kevin De Bruyne en Bernardo Silva in combinatie met spits Erling Haaland. Vier keer op rij landskampioen, winnaar van de Champions League in 2023. Maar dit seizoen is anders. De ploeg is in fases kwetsbaar. In de Premier League heeft City al acht punten achterstand op Liverpool, gecoacht door Arne Slot. Zaterdag werd thuis nog met 4-0 verloren van Tottenham Hotspur.

Gebutst vertrouwen

De ontmoeting met Feyenoord lijkt voor City de ideale wedstrijd om het gebutste vertrouwen terug te winnen. Volgens dat scenario voltrekt City-Feyenoord zich lang, dinsdagavond in het oostelijk deel van Manchester. City combineert soepel, drukt Feyenoord ver naar achteren, doelman Timon Wellenreuther redt een paar keer knap.

Feyenoord krijgt gaandeweg wel meer controle. Het heeft langer balbezit, creëert een kansje via aanvaller Igor Paixão. Maar City blijft gevaarlijk en kort voor rust valt de goal die niet kan uitblijven: Quinten Timber raakt Haaland onhandig en de Noor benut zelf de strafschop (1-0). Na de pauze loopt City uit door een schot van Gündogan en opnieuw Haaland, via een fraaie, razendsnelle aanval. 3-0 na 53 minuten.

Manchester City-spits **Erling Haaland** (in het midden) viert zijn 3-0 met Phil Foden en Matheus Nunes.

De wedstrijd zit dan op slot. Ogenschijnlijk, want de wissels die rond de zeventigste minuut plaatsvinden zullen van groot belang zijn. En niet alleen die bij City.

Bij Feyenoord komt de talentvolle centrumverdediger Thomas Beelen voor linksback Gijs Smal, die het lastig heeft. Hancko, een van de pijlers van de ploeg, verhuist van de as naar de linkerflank. Rechtsback Bart Nieuwkoop wordt vervangen door Jordan Lotomba, die terug is na een blessure. Ook beoogde basisspits Santiago Giménez maakt zijn rentree na een hamstringkwetsuur, hij valt in voor Julián Carranza.

Deze omzettingen van coach Brian Priske zorgen ervoor dat Feyenoord – met de power van linksback Hancko en rechtsback Lotomba – meer dynamiek heeft op de flanken. En in de spits zorgt Giménez voor meer diepgang dan de vrij statische Julián Carranza.

Giménez is nog maar net in het veld, als hij meteen een bal in de diepte vraagt. Dat Feyenoord met drie goals achter staat, is niet aan Giménez af te lezen. Hij maakt een gretige indruk.

Woede en irritatie

De Mexicaan sprint in de 74ste minuut weg, als Hancko vanaf links achterin een lange bal naar voren geeft. City neemt simpel over, lijkt te controleren. Verdediger Josko Gvardiol krijgt de bal in de as. Hij wordt, en dat is cruciaal, meteen onder druk gezet door Giménez. Daardoor speelt Gvardiol een moeilijke, hoge bal terug op doelman Ederson.

Hadj Moussa, een 22-jarige talentvolle Algerijns-Franse rechtsbuiten, ziet dat het fout gaat bij City. Hij sprint meteen achter de bal aan, neemt die perfect aan, direct mee in de loop, omspeelt de uitkomende keeper Ederson en mikt vanuit een lastige, krappe hoek zonder te kijken binnen: 3-1, klokslag 74 minuten.

Feyenoord-aanvaller **Hadj Moussa** is op weg naar de 3-1.

Woede, irritatie, zorgen – het is allemaal zichtbaar bij Guardiola. Secondenlang kijkt hij naar de grond, terwijl hij zijn handen boven op zijn hoofd houdt.

Feyenoord speelt met meer durf en overtuiging, jaagt op City. Onderlinge duels worden gewonnen, waar City aarzelt, broos als het vertrouwen is. Feyenoord bouwt geduldig op, probeert met korte passes de tegenstander te lokken, zo ruimtes te creëren en de creatieve pingelaar Moussa in stelling te brengen.

In de 81ste minuut komt hij aan de bal, rechts voorin, loopt zich dan vast. Ook dat is Moussa. Maar Feyenoord blijft hoge pressie uitoefenen. Weer geeft Gvardiol een moeilijke pass, Timber en zijn kompaan Hwang In-beom duiken erop, nemen over.

Het spel wordt verplaatst naar links, naar Paixão. Die slingert de bal naar de tweede paal, waar Lotomba opduikt. Die trekt de bal terug en gaat wonderlijk via de paal en het linkerbeen van Ederson richting de borst van de inlopende Giménez: 3-2 na 81 minuten en 12 seconden.

Guardiola klapt een paar keer, lijkt zijn defensie wakker te willen schudden. Spanning – of is het angst? – is te zien in zijn ogen.

Invaller **Santiago Gimenez** nadat hij de 3-2 heeft gemaakt.

Loeren op uitbraak

Feyenoord voetbalt zonder vrees. Lotomba ontdoet zich enkele keren soepel van Haaland, een beer van een aanvaller. Er is nog even tijd voor Feyenoord, in een wedstrijd die allang als verloren beschouwd werd.

Na 88 minuten en 30 seconden begint het met de onderschepping van Hwang, als twee City-spelers elkaar in de weg lopen bij de middenlijn. Feyenoord-spelers loeren meteen op een uitbraak – waar liggen de ruimtes?

Er lijkt dan nog weinig aan de hand voor City, zoals eigenlijk de hele avond. Hwang kopt naar invaller Ramiz Zerrouki, die passt naar Moussa, die nog op eigen helft staat, zeker tien meter voor de middenlijn.

Voorin is Paixão dan aan het zwerven. De Braziliaanse linksbuiten duikt opeens diep in de rechterzone op. Daar ligt ruimte omdat Moussa zijn directe tegenstander – linksback Gvardiol – heeft weggelokt. Moussa ziet de loopactie van Paixão, geeft een splijtende bal tussen Gvardiol en Jack Grealish door.

De defensieve organisatie bij City is ontluisterend, zoveel ruimte krijgt Paixão. Noodgedwongen komt Ederson ver uit zijn doel om de aanvaller af te stoppen, meters buiten zijn strafschopgebied. Maar Paixão is hem net voor, springt iets hoger, kopt de bal vooruit, neemt hem mee, is de keeper kwijt, maar staat in een moeilijke hoek schuin rechts voor de goal.

Paixão heeft even tijd, kijkt, en doet wat je bijna niet ziet aankomen. Hij geeft een puike voorzet op de onvermoeibare, opstomende linksback Hancko. Die kopt in een leeg doel, langs de laatste overgebleven verdediger Rico Lewis. 88 minuten en 44 seconden en het staat 3-3.

Feyenoord-verdediger **Hancko** kopt kort voor tijd de 3-3 binnen.

In zijn enthousiasme valt Hancko even als hij naar het uitvak rent met 4.000 Feyenoord-fans. Het vak ernaast houden City-fans handen voor hun mond of ogen. De ontgoocheling compleet. Guardiola plukt even aan zijn neus, drinkt wat water.

Verbijstering is te zien bij Haaland – bij wie niet eigenlijk. Maar het zit zo dicht bij elkaar. Twee minuten later schiet Grealish via het been van Zerrouki nog op de paal – net niet de 4-3 dus.

Invaller De Bruyne staat druk te wijzen, met 94 minuten en 30 seconden op de klok. Dáár moet je lopen, zegt hij tegen een ploeggenoot, in een poging een opening te vinden in de Feyenoord-defensie. Maar verdediger Gernot Trauner poeiert de bal richting de tribune voor Haaland eraan kan komen.

Guardiola dirigeert zijn spelers in de laatste seconden met wilde armgebaren naar voren. En geeft dan, als na 96 minuten is afgefloten, vierde official Marcel Birsan met een zuinig lachje, waarin ongeloof verscholen zit, als eerste een hand.

Luister naar