N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
US Open De 19-jarige Coco Gauff won de halve finale van Karolina Muchova. Het wordt de tweede grandslamfinale in haar nog jonge carrière. Aryna Sabalenka won van Madison Keys.
Klimaatactivisten riepen leuzen als „beëindig fossiele brandstoffen”. Foto Frank Franklin II/AP Photo
Tennissters Coco Gauff en Aryna Sabalenka spelen de finale van de US Open. Gauff en Sabalenka bereikten in de nacht van donderdag op vrijdag de finale ten koste van respectievelijk de Tsjechische Karolina Muchova (6-4, 7-5) en de Amerikaanse Madison Keys (0-6, 7-6, 7-6). De finale van het grandslamtoernooi vindt aanstaande zaterdag in New York plaats.
Voor de 19-jarige Gauff wordt de eindstrijd van de US Open de tweede grandslamfinale in haar nog jonge carrière. Afgelopen jaar verloor Gauff, die al een aantal jaren te boek staat als supertalent, de finale van Roland Garros. Makkelijk ging het tegen Muchova niet: pas in haar zesde matchpoint sloeg Gauff toe. Na een rally van veertig slagen maakte ze het af met een forehand.
De halve finale tussen Gauff en Muchova lag vijftig minuten stil vanwege een klimaatprotest van vier toeschouwers. Een van hen had zich aan tribune vastgelijmd en kon maar met moeite verwijderd worden. Daarnaast riepen zij leuzen als „beëindig fossiele brandstoffen”.
Finale Sabalenka
Sabalenka voorkwam dat de finale tussen twee Amerikaanse tennissters gaat. Keys begon zeer sterk en stond ook in de derde set even op voorsprong, maar Sabalenka kwam sterk terug. Uiteindelijk won ze de wedstrijd na een supertiebreak. Sabalenka, de nummer twee van de wereld, won eerder dit jaar al de Australian Open.
Spelers klaagden de afgelopen weken meerdere keren over de hitte en luchtvochtigheid in New York – enkele partijen werden gepeeld in 37 graden. Ook probeerden tennissers met ventilatoren voor verkoeling te zorgen. De temperatuur viel tijdens de halve finales, die in de avond werden afgewerkt, mee; het was ongeveer twintig graden.
NRC-redacteur Bianca Stigter zal een eredoctoraat ontvangen van de Universiteit van Amsterdam. Dat meldt de universiteit woensdag. Stigter en haar echtgenoot, regisseur Steve McQueen, ontvangen een doctoraat vanwege de „grote maatschappelijke en historische waarde van hun werk” aldus de universiteit.
Eén van de werken die wordt genoemd is de documentaire De Bezette Stad. Dat is een verfilming van het boek Atlas van een bezette stad, geschreven door Stigter, waarin het leven in Amsterdam tijdens de bezetting wordt getoond aan de hand van archiefbeelden.
Ook wetenschappelijk onderzoeker Liesbet Geris heeft een doctoraat gekregen voor haar werk op het gebied van in-silico medicine. Geris ontwikkelt onder andere computermodellen van het menselijk lichaam en doet onderzoek naar het ontwikkelen van virtuele tweelingen, ofwel digitale modellen, van het lichaam van mensen. Doel daarvan is om onder andere diagnose van ziektes makkelijker te maken.
Ze had al elf jaar diabetes type 1. Twee levertransplantaties had ze achter de rug, de eerder getransplanteerde alvleesklier van een donor was vanwege complicaties verwijderd en ze moest weer insuline inspuiten om haar bloedsuikerwaarden onder controle te houden. Maar nu maakt haar lichaam, dankzij een transplantatie van eigen cellen gemaakt uit stamcellen, zelf insuline aan.
De 25-jarige vrouw, waarover Chinese onderzoekers deze maand in het vakblad Cell publiceren, is de eerste patiënt met diabetes type 1 die met geprogrammeerde stamcellen uit haar eigen vetweefsel zonder insuline-injecties kan. Eerder dit jaar is iets vergelijkbaars gelukt bij een andere patiënt. Bij een 59-jarige man werden insulineproducerende cellen met succes in de lever teruggeplaatst.
Beide publicaties laten een belangrijke stap zien in het diabetesonderzoek: na de transplantatie van donor-alvleesklieren en daarna van insulineproducerende cellen geïsoleerd uit cellen van donoren, worden nu eigen cellen gebruikt, waardoor patiënten in de toekomst mogelijk geen donor meer nodig hebben.
Eilandjes van Langerhans
Bij diabetes type 1 maakt het afweersysteem de kliercellen kapot die insuline produceren. Die cellen zitten in de zogeheten eilandjes van Langerhans in de alvleesklier. In die eilandjes zitten behalve bètacellen die insuline maken ook cellen die glucagon produceren. Glucagon verhoogt de glucosewaarde in het bloed, insuline verlaagt die juist.
Bij gezonde mensen zorgt insuline ervoor dat niet te veel suikers uit voedsel in het bloed blijven, maar dat ze worden opgenomen in spieren en vetcellen. Als te weinig insuline wordt aangemaakt en de bloedsuikerwaarde langdurig te hoog is, kunnen organen ernstige schade oplopen.
Wereldwijd zoeken diabetologen naar manieren om diabetespatiënten nieuwe insulineproducerende bètacellen te geven, zodat ze niet meer dagelijks het onmisbare hormoon insuline hoeven te spuiten en constant hun bloedsuiker moeten checken.
Sinds een aantal jaar kunnen uit weefsel van patiënten zelf stamcellen worden gemaakt. In het laboratorium kunnen die verder worden opgekweekt tot uiteenlopende cellen met verschillende functies. In Nederland maken onderzoekers in het LUMC met deze techniek insulineproducerende cellen. „In 2007 deden we in Leiden de eerste donoreilandjestransplantatie. We doen het nu hooguit tien keer per jaar, bij patiënten met heel gecompliceerde diabetes”, zegt Eelco de Koning, hoogleraar diabetologie in Leiden en coördinator van het eilandjestransplantatieprogramma.
Lees ook
Omgekatte cellen veranderen in insulineproducten
Groeifactoren
Het maken van eilandjes uit eigen stamcellen is de volgende stap. De Koning vindt het interessant dat de bètacellen in de Cell-publicatie met een nieuwe techniek zijn gemaakt. Uit cellen van de patiënt worden in het lab met groeifactoren pluripotente stamcellen gemaakt, cellen die nog elk type cel in het lichaam kan worden. Die stamcellen worden met de juiste stofjes aangezet om uit te rijpen tot insulineproducerende cellen.
Maar het nieuwe aan deze casus is vooral dat de eilandjes die dit opleverde in de buikspieren zijn getransplanteerd. „Transplantatie in de lever heeft trombose of bloedingen als risico. Bij complicaties zijn buikspieren makkelijker te bereiken, je kunt het waarschijnlijk ook beter in de gaten houden.”
Bij de 29-jarige vrouw begonnen de bètacellen geleidelijk meer insuline te produceren, tot ze na 75 dagen helemaal zonder injecties kon. Na een jaar was dat nog steeds zo.
De kernvraag is volgens De Koning of dit zonder afweerremmende medicijnen ook kan. „Je krijgt diabetes doordat je eigen afweersysteem je insulineproducerende cellen afbreekt. Gebeurt dat dan niet opnieuw als je nieuwe insulineproducerende cellen gemaakt uit stamcellen krijgt? Omdat deze vrouw afweerremmers kreeg vanwege haar donororganen, geeft dit onderzoek daar geen antwoord op.”
Hoe lang het effect aanhoudt is ook nog onbekend. „Bij donoreilandjes zien we nu dat het bij sommige mensen heel lang goed gaat, terwijl het effect bij anderen relatief snel afneemt”, zegt De Koning. „De bètacellen uit stamcellen vormen nieuwe eilandjes, die jonger zijn dan de rest van het lichaam. Houd je er meer over als je ze transplanteert? Overleven ze beter en langer? Dat willen we weten.”
Het doel is ‘functioneel’ genezen, zegt De Koning. „Je maakt geen cellen heel die ooit kapot gingen, maar wat iedere patiënt wil is onbekommerd leven, zonder glucosesensor en insuline via pomp of prik.”
De Iraanse raketaanval op Israël dinsdagavond, enkele uren na het begin van een Israëlische inval in Zuid-Libanon, heeft de toch al zeer gespannen toestand in het Midden-Oosten verder verscherpt. Het wachten is nu op de Israëlische reactie, die – zo vrezen velen – tot een verdere escalatie kan leiden. Premier Benjamin Netanyahu verklaarde dinsdagavond na de aanval al dat Iran „een grote fout heeft gemaakt”. Het zal daarvoor boeten”, kondigde hij aan.
Zeven vragen over een raketaanval en de gevolgen daarvan, die voor de hele regio ingrijpend kunnen zijn.
1Waarom vond Iran dat het Israël juist nu moest aanvallen?
Al eind juli, na de liquidatie van Hamas-leider Ismail Haniyeh op Iraans grondgebied, gingen er stemmen op voor een aanval op Israël. Haniyeh was naar Teheran gekomen voor de inhuldiging van de nieuwe Iraanse president Masoud Pezeshkian, en de liquidatie werd aan Israël toegeschreven. Iran hield zich toen echter in. Pezeshkians nieuwe regering hoopte – met de zegen van opperste leider Ali Khamenei – de betrekkingen met de VS juist te verbeteren en mogelijk zelfs een nieuw nucleair akkoord te bereiken, in ruil voor verlichting van de voor Iran zeer schadelijke economische sancties. Een andere reden om Israël toen niet aan te vallen was volgens Pezeshkian dat de Amerikanen hadden gesuggereerd dat een akkoord tussen Israël en Hamas zeer nabij was. Een aanval zou de kans daarop bederven.
Van zo’n akkoord kwam echter niets terecht en de Iraniërs, die net als hun nauwe bondgenoot Hezbollah een oorlog met het militair veel sterkere koppel Israël en de VS liever wilden vermijden, merkten tot hun schrik dat de Amerikanen er hoe dan ook niet in slaagden Israël in te tomen. De afgelopen weken gooide Israël zelfs alle remmen los tegenover Hezbollah en deelde de ene vernietigende klap na de andere uit. En met elke onbeantwoorde klap maakte Iran – ook in eigen ogen – een zwakkere indruk. Dat is iets wat bijna alle regimes in het Midden-Oosten tot elke prijs willen vermijden. „Weer niet reageren zou zijn geloofwaardigheid bij zijn bondgenoten verder hebben aangetast”, verklaarde Ali Vaez, Iran-analist van de International Crisis Group, tegenover persbureau AFP. Als Iran een paar maanden geleden hard had teruggeslagen tegen Israël, verkeerde het nu niet in zo’n precaire positie, stelden hardliners. Met deze aanval hoopt Iran dus vooral zijn eigen geloofwaardigheid te herstellen. Niet alleen tegenover Hezbollah, waar de aanval op Israël met gejuich werd begroet, maar ook tegenover zijn tegenstanders in de regio.
2Wat zijn de militaire en politieke gevolgen van deze aanval?
Uit militair oogpunt was de aanval van dinsdag ondanks de inzet van meer dan 180 ballistische raketten geen doorslaand succes. Er werd een militaire basis in de Negev-woestijn geraakt, een straat bij het hoofdkwartier van de inlichtingendienst Mossad, een schoolgebouw en een woonwijk in Hod Sharod, waar honderd huizen beschadigd raakten. Ook sloeg er een raket in bij de plaats Dimona, waar zich nucleaire faciliteiten bevinden, meldde The Wall Street Journal. Op de Westelijke Jordaanoever stierf iemand doordat hij door bomscherven werd getroffen.
Samen met de VS en andere bondgenoten wist Israël het overgrote deel van de raketten echter uit de lucht te schieten. Toch blijft onzeker of Israëls luchtafweer ook in staat zou zijn geweest om een veel dichtere rakettenregen, die Iran ook nog steeds op Israël zou kunnen afvuren, op te vangen.
Een politiek gevolg is waarschijnlijk dat de aanhangers van de harde lijn voorlopig weer de toon aangeven in Teheran. Ook de verzoeningsgezinde president Pezeshkian waarschuwde Israël dat de aanval van dinsdag nog maar een voorproefje was van de Iraanse macht. „Ga geen conflict aan met Iran”, raadde hij aan.
Volgens Vaez wordt er onder de Iraanse leiders plotseling ook weer meer gesproken over de vraag of Iran niet moet streven naar eigen kernwapens, nu de effectiviteit van de zogeheten As van het Verzet – het losse samenwerkingsverband van pro-Iraanse milities waarvan Hezbollah de belangrijkste schakel was – minder sterk bleek dan gehoopt. De nucleaire kwestie kan ook makkelijk tot nieuwe onrust in de regio leiden.
3Wat zou Israël kunnen terugdoen?
In Israël is de roep om een vergeldingsaanval tegen Iran bijzonder groot, na de aanval van dinsdagavond. Anonieme Israëlische functionarissen zouden tegen het Amerikaanse medium Axios hebben gezegd dat Israël een „aanzienlijke vergelding” overweegt. Daarbij werd onder meer de Iraanse olie-industrie als potentieel doelwit genoemd. Olie is de belangrijkste pijler onder de economie. Analisten opperden dinsdagavond ook de mogelijkheid van een aanval op faciliteiten van het Iraanse nucleaire programma. Andere potentiële doelwitten die Israël vermoedelijk overweegt zijn militaire bases, radar- en luchtverdedigingssystemen en lanceerinstallaties voor raketten.
Recent heeft Israël ook met grote regelmaat aangetoond niet terug te deinzen voor aanvallen op individuele personen, zoals vertegenwoordigers van de Revolutionaire Garde. In april van dit jaar sloeg Israël terug met een raketaanval op een radar- en luchtafweersysteem bij een luchtmachtbasis bij Isfahan. Die stad in het hart van Iran speelt een rol in het Iraanse nucleaire programma.
4Waarin verschilt deze Iraanse aanval op Israël van die in april?
De omstandigheden waaronder de Iraanse aanval dinsdag plaatsvond verschilden aanzienlijk van die van een half jaar geleden. Destijds, in april, nam Iran wraak voor een Israëlische aanval op het Iraanse consulaat in Damascus, waarbij een belangrijke generaal van de Iraanse Revolutionaire Garde en zes andere officieren om het leven kwamen.
Maar bij die vergeldingsaanval op Israël leek Teheran er op uit om te voorkomen dat het conflict verder zou escaleren richting nog gevaarlijker niveaus. Volgens Iran werd de aanval in april vooraf gecommuniceerd met de Amerikanen, eerst via de Zwitserse ambassade in Teheran, en daarna nog eens via de Turkse diplomatieke missie.
Zelfs de aard van de Iraanse aanval bevatte een element van voorspelbaarheid: de aanval begon met bijna tweehonderd drones, die vanwege hun urenlange vlucht richting Israël fungeerden als een vroege waarschuwing; de Israëliërs wisten ruim van tevoren wat er op hen afkwam. Na de drones volgden nog eens dertig kruisraketten en 120 ballistische raketten, waarmee het de grootste directe Iraanse aanval ooit op Israël werd. Opmerkelijk was ook dat de commandant van de Iraanse Revolutionaire Garde na de aanval zei dat Israël en Iran nu weer quitte stonden, en dat het wat Teheran betreft hierbij zou blijven.
Bij de Iraanse aanval van deze week lijken de omstandigheden radicaal anders. Ja, de Verenigde Staten hadden ’s middags Israël gewaarschuwd dat Iran een aanval met ballistische raketten voorbereidde. Maar de aanval zelf, vroeg in de avond, kwam razendsnel en zonder waarschuwing. Twaalf minuten na lancering in Iran bereikten de eerste raketten Israël.
5Welke raketten heeft Iran gebruikt?
Iran vuurde dinsdag meer dan 180 ballistische raketten af op Israël. Volgens Amerikaanse wapenexperts ging het daarbij overwegend om varianten van de Shahab-3, een Iraanse raket die is gebaseerd op het ontwerp van de Noord-Koreaanse Hwasong-7. Deze ballistische middellangeafstandsraket heeft een lengte van bijna 17 meter en een diameter van 1,25 meter en kan een springlading dragen van 760 tot 1.200 kilogram. De Shahab-3 heeft een bereik van maximaal 1.300 kilometer en kan worden afgevuurd vanuit een mobiele lanceerinstallatie.
Teheran meldde dat dinsdag voor het eerst ook de Fattah-1 is ingezet, de nieuwste ballistische raket in het Iraanse arsenaal. De ruim vijftien meter lange Fattah-1, met een bereik van zo’n 1.400 kilometer, is volgens Teheran de eerste hypersonische raket die het land heeft gebouwd. Dat betekent dat hij snelheden van Mach 5 (6.100 kilometer per uur) zou kunnen halen. Dit soort raketten verlaat na lancering de atmosfeer van de aarde, om kort daarna met topsnelheid op zijn doel af te duiken. Zulke raketten leggen de afstand tussen Iran en Israël binnen enkele minuten af.
6Hoe verdedigt Israël zich?
Israël heeft in de loop van decennia een uitvoerig luchtverdedigingssysteem opgebouwd dat uit verschillende lagen bestaat; die lagen in de luchtafweer richten zich allemaal op een ander bereik van de inkomende raketten. Voor vijandelijke ballistische raketten die van grote afstand worden afgevuurd heeft Israël het Amerikaans-Israëlische Arrow-systeem (Hetz, in het Hebreeuws). Dat mobiele systeem – bestaande uit een radar, een lanceerinstallatie en een gevechtsleidingscentrum – werd vanaf de jaren tachtig door Israel Aerospace Industries en Boeing ontwikkeld om vanaf de grond ballistische raketten over lange afstanden te onderscheppen, waaronder intercontinentale raketten met een nucleaire, chemische of biologische lading. Het wordt beschouwd als een van de meest geavanceerde luchtafweersystemen ter wereld. De modernste hypersonische raket, de Arrow 3, is ontworpen om een ballistische raket te raken tijdens het exo-atmosferische deel van het traject, dus in de ruimte. Het maximale bereik van deze raket is zo’n 2.400 kilometer, bij hoogtes boven de honderd kilometer. Deze Arrow-raket – kosten: ruim twee miljoen dollar per stuk – kan volgens Israël zelfs satellieten raken en zou een succesratio hebben van 99 procent. Met deze Arrows wil Israël inkomende ballistische raketten onschadelijk maken voordat ze het land kunnen bereiken, alleen al om de gevolgen van een eventuele nucleaire aanval te beperken.
Overigens kreeg Israël, net als een half jaar geleden, hulp van de Amerikanen tijdens de Iraanse aanval. Vanaf de Middellandse Zee vuurden de Amerikaanse rakettenjagers USS Cole en USS Bulkeley, twee guided-missile destroyers, volgens het Pentagon zeker twaalf anti-raketraketten af om Iraanse projectielen in het luchtruim van Israël en de omringende landen te onderscheppen. Beide schepen zijn uitgerust met het Aegis-verdedigingssysteem van Lockheed Martin.
7Wat zijn de reacties van de Verenigde Staten en de landen in de regio?
De Amerikaanse regering liet dinsdagavond, kort na Iraanse aanval, al weten dat er „ernstige consequenties” zullen zijn voor de aanval. En de VS zullen „met Israël samenwerken om dat te laten gebeuren”, zei de nationale veiligheidsadviseur, Jake Sullivan.
Hamas verwelkomde net als Hezbollah de Iraanse aanval. Veel Arabische staten onthielden zich daarentegen van commentaar. Ze zijn doorgaans kritisch over Israël, al hebben sommigen zoals de Verenigde Arabische Emiraten en Bahrein, de laatste jaren wel diplomatieke betrekkingen aangeknoopt met de Joodse staat. Tegelijkertijd staan ze vaak ook wantrouwig tegenover Iran, dat met de As van Verzet de laatste jaren zijn invloed in de regio gestadig wist uit te breiden.
Lees ook
Met uitschakeling van Nasrallah is Hezbollah niet weg, maar wel de pijler weggeslagen waarop Irans defensie rust
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/wp-content/uploads/2023/09/us-open-tennis55949131.jpg)
