Analist of vechtjas? De komst van deze Russische spion doet alarmbellen afgaan

Het was een stralende Scandinavische lentedag, de Oostzee rond het Deense eiland Bornholm kleurde hemelsblauw. Toen de Russische kolonel Vladimir Grekov salueerde, blonk het eremetaal op zijn uniform: twee maal de presidentiële orde voor ‘dapperheid’, een medaille voor betoonde ‘moed’, de prestigieuze medaille van Soevorov, een onderscheiding voor ‘uitmuntendheid onder vuur’. De medailles maakten duidelijk: dit was een echte vechtjas.

De Deense eilanders waren niet blij met de komst van de Russen, op 8 mei van dit jaar. Op de dag van de ceremonie op het kerkhof van het dorp Allinge bleek het monument voor de gevallen Russische militairen op het eiland besmeurd met mayonaise en ketchup. Voor alle zekerheid had de Deense politie met een speurhond het terrein op explosieven doorzocht.

Denen kijken met onbehagen terug op de ‘bevrijding’ van Bornholm door het Rode Leger in 1945, waarbij Russische bommenwerpers de twee belangrijkste nederzettingen platbombardeerden en Sovjettroepen het eiland in de Oostzee elf maanden bezet hielden.

Na de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022 zijn de spanningen in het Baltische gebied opgelopen. Op 26 september werd in internationale wateren even ten zuid-oosten van Bornholm de Russische gaspijplijn Nordstream opgeblazen. Al voor het uitbreken van de oorlog had de Deense regering voor alle zekerheid twee F-16’s op het strategisch gelegen eiland gestationeerd.

Rouwkrans op het kerkhof

Dit alles had de Russische ambassadeur in Kopenhagen, Vladimir Barbarin, er niet van weerhouden om op deze achtste mei (de dag waarop het Derde Rijk capituleerde) de Russische gevallenen op Bornholm demonstratief te herdenken. De rouwkrans op het kerkhof werd gelegd door de Russische militaire attaché in Kopenhagen, kolonel Grekov.

Vladimir Grekov (1979) werd op 17 februari van dit jaar geaccrediteerd als diplomaat door het Deense ministerie van Buitenlandse Zaken. In feite is hij echter een spion van de Russische militaire inlichtingendienst GROe, met een achtergrond in de spetsnaz: de Russische special forces. Volgens inlichtingenexperts vormt hij een veiligheidsrisico voor Denemarken en Europa. „Als je iemand met ervaring met speciale operaties binnenbrengt, dan gaat het je niet alleen om inlichtingenwerk”, zegt Andrej Soldatov, gezaghebbend onderzoeker met bronnen in de Russische geheime diensten. „Dan zul je zien dat er op mysterieuze wijze wapendepots de lucht in vliegen.”

Dat Grekov een GROe-medewerker is blijkt uit gelekte informatie die in handen is van de Russische onderzoeksgroep Dossier Center en is gedeeld met de Deense krant Information en NRC. Inlichtingenbronnen bevestigen tegenover NRC en Information zijn status als inlichtingenofficier.

Van 2014 tot 2018 werkte Grekov als plaatsvervangend militair attaché op de Russische ambassade in Den Haag – een hoge functie voor een inlichtingenofficier op zijn eerste buitenlandse post. Onder zijn Russische collega’s gold hij als iemand die het ver zou gaan schoppen. Ingewijden stellen tegenover NRC en Information dat hij een vaardige professional is, die zich in zijn Haagse jaren actief inzette bij het verzamelen van inlichtingen. Zijn fysieke conditie hield hij zorgvuldig op peil: toen hij een keer meedeed met de Vierdaagse van Nijmegen eindigde hij bovenaan in het deelnemersveld.

Geruchtmakend incident

In zijn laatste jaar in Den Haag raakten Grekovs collega’s betrokken bij een geruchtmakend incident. Op 13 april 2018 werden op de parkeerplaats van het Marriott Hotel in Den Haag vier GROe-medewerkers staande gehouden door medewerkers van de Nederlandse militaire inlichtingendienst MIVD. De vier Russen stonden met hun gehuurde Citroën C3 op nog geen steenworp afstand van de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW). De MIVD’ers troffen een antenne aan, laptops, telefoons: apparatuur om het Wifi-netwerk van de OPCW te kunnen hacken. De vier Russische spionnen werden op het vliegtuig naar huis gezet. Het schandaal barstte los toen het Nederlandse ministerie van Defensie in oktober van dat jaar de details over de mislukte hackoperaties wereldkundig maakte.

Een half jaar na de mislukte aanslag op de overgelopen spion Sergej Skripal in het Britse Salisbury door twee GROe’ers met het zenuwgif Novitsjok was de dreiging van de Russische inlichtingendiensten voor Europa opnieuw duidelijk geworden.

De vier Russische hackers waren op Schiphol begeleid door een medewerker van de Russische ambassade, maar volgens ingewijden zijn er geen aanwijzingen dat kolonel Grekov actief betrokken was bij de mislukte hackoperatie bij de OPCW – al lijkt het aannemelijk dat hij op de hoogte was. Inlichtingenofficieren die werken onder een diplomatieke ‘cover’, zo stellen overheidsbronnen tegenover NRC en Information, worden zelden ingezet voor risicovolle operaties in het veld – hun taak is het verzamelen van informatie en het werven van informanten op invloedrijke posities. Waar dat toe kan leiden bleek in 2011, toen voormalige F-16 vlieger Chris V. werd betrapt in een Haags visrestaurant waar hij de overdracht van geheime handleidingen besprak met de toenmalige Russische militaire attaché. De oud-piloot kreeg drie jaar en tien maanden cel.

Het eremetaal op Gregovs uniform blonk en maakte duidelijk: dit is een echte vechtersbaas

Volgens Andrej Soldatov is het romantische beeld van de klassieke diplomaat-spion inmiddels achterhaald – vooral als het gaat om de GROe. „Het is een opvatting die teruggaat tot het einde van de Koude Oorlog”, zegt de journalist en onderzoeker. „Hij houdt geen rekening met de radicale veranderingen die hebben plaatsgevonden in de Russische militaire inlichtingendienst en de oorlog in Oekraïne.”

Volgens de overlevering komen alleen de allerbeste officieren in aanmerking voor de GROe. Maar onder de ambitieuze Russische minister van Defensie Sergej Sjojgoe (aangetreden in 2012) werd het aantal medewerkers fors uitgebreid, en werd er actief geworven onder spetsnaz, de speciale eenheden van het Russische leger. Hierdoor veranderde het karakter van de militaire inlichtingendienst fundamenteel, zegt Soldatov: „Men ging zich meer concentreren op speciale operaties dan op het traditionele inlichtingenwerk.”

Lees ook: Hoe Balkenende en Rutte de deuren openzetten voor Russische spionage

Sabotage en hinderlagen

Kolonel Vladimir Grekovs carrière past zowel in het oude als het nieuwe profiel. Uit informatie van het Russische journalistieke platform Dossier blijkt dat Grekov heeft gewerkt op de staf van de Russische luchtlandingstroepen Vozdoesjno-Desantnyje Vojska (‘VDV’), een elite-eenheid, maar dat hij ook onderdeel was van de 45ste Spetsnaz Brigade binnen de VDV, die als opdracht heeft om te opereren achter de vijandelijke linies voor sabotage en het leggen van hinderlagen. De 45ste brigade is ingezet in Georgië (2008), bij de annexatie van de Krim in 2014 en in Syrië (vanaf 2015). De 45ste Brigade speelde ook een sleutelrol bij de poging om de Oekraïense hoofdstad Kyiv met een verrassingsaanval in te nemen op de eerste dag van de invasie, 24 februari 2022. Nadat de eerste raketten waren ingeslagen landden de spetsnaz op het vliegveld bij Hostomel, onder de rook van de Oekraïense hoofdstad. De aanval werd afgeslagen.

Of Grekov een rol heeft gespeeld in Ruslands ‘speciale militaire operatie’ in Oekraïne valt niet te achterhalen, maar dat hij deel heeft genomen aan gevechtsoperaties staat vast. De orde voor ‘dapperheid’, waarmee de kolonel maar liefst twee maal is onderscheiden, wordt alleen uitgereikt per decreet van de Russische president Vladimir Poetin. Uit openbare informatie die is ingezien door journalisten van Dossier blijkt dat de onderscheiding tussen 2002 en 2023 slechts 22 keer is uitgereikt – al kan niet worden uitgesloten dat niet alles publiek is gemaakt.

„Dit is geen analist die alleen achter zijn bureau zit”, zegt de Deense historicus Jakob Seerup, een specialist op het gebied van Russische militaire geschiedenis. „Dit is een operative met gevechtservaring.”

Na zijn diplomatieke baan in Den Haag lijkt Grekov zich opnieuw in de vuurlinie te hebben begeven. Tijdens de ceremonie op Bornholm droeg Grekov een nieuwe medaille voor ‘uitmuntendheid onder vuur’, die hij nog niet voerde tijdens zijn tijd in Nederland, zoal bij een ceremonie op het Sovjet-Ereveld in Leusden in 2017. De medaille wordt alleen uitgereikt aan militairen of burgers die zich hebben onderscheiden in gevechtsomstandigheden. Aan de extra zwarte streep op het oranje-witte lint is bovendien te zien dat hij de versie draagt die is ingevoerd in december van 2017.

Russische ‘diplomaten’ uitgezet

In een poging de dreiging van de Russische diensten terug te dringen, hebben Europese landen sinds de oorlog in Oekraïne circa 300 Russische ‘diplomaten’ uitgezet. Nederlands wees 17 vermeende inlichtingenmedewerkers de deur, Denemarken 15. Door de gecoördineerde actie, zo zeggen westerse diensten, is de capaciteit van de Russische diensten een slag toegebracht.

Inmiddels zijn er ook aanwijzingen dat de Russische diensten hun positie te proberen te herwinnen. Inlichtingenmedewerkers opereren niet alleen meer via diplomatieke ‘cover’, maar proberen op andere manieren Europa binnen te komen. Vorig jaar ontmaskerde de AIVD GROe-officier Sergej Tsjerkasov, die onder een valse Braziliaanse identiteit een baan had bemachtigd bij het Internationaal Strafhof, dat oorlogsmisdaden onderzoekt in Oekraïne en een opsporingsbevel heeft uitgevaardigd tegen Poetin wegens de deportatie van Oekraïense kinderen naar de Russische Federatie. Dergelijke ‘illegals’ vormen „een zeer groot gevaar” voor de nationale veiligheid, zo schreef de AIVD in een persbericht.

Hetzelfde, zo zegt Andrej Soldatov, geldt ook voor inlichtingenofficieren die onder ‘dipomatieke cover’ werken. Want hoewel Grekov is gestationeerd in Kopenhagen, is zijn werkterrein waarschijnlijk breder, en dankzij de open grenzen binnen de EU zijn eventuele grensoverschrijdendende activiteiten moeilijk te volgen.

Dat de GROe actief is in Europa, lijkt vast te staan. Afgelopen januari explodeerden munitie-opslagplaatsen van de Bulgaarse wapenfabrikant EMCO, kort nadat de Bulgaarse regering had aangekondigd artilleriegranaten te gaan leveren aan het Oekraïense leger.

Amerikaanse en Europese inlichtingendiensten vermoeden dat rechts-extremisten die vorig jaar zes bombrieven in Spanje verstuurden aan premier Pedro Sachez, de minister van Defensie en de Oekraïense en Amerikaanse ambassades in Madrid, werden aangestuurd door de GRoe.

„We hebben te maken met de militaire inlichtingendienst van een land dat in oorlog is”, zegt Andrej Soldatov. Wapenopslagplaatsen, Oekraïense, maar ook westerse politici vormen daarom een legitiem doelwit. Volgens analist Jacob Kaarsbo, die veertien jaar werkte voor de Deense militaire inlichtingendienst, zijn er aanwijzingen dat de Russische diensten in Scandinavië voorbereidingen treffen voor hybride oorlogsvoering, zoals sabotage en aanslagen. „We zien dat Rusland bezig is infrastructuur zoals pijplijnen in kaart te brengen. We weten van drones boven Noorse olieplatforms. De dreiging is heel reëel.”

Vergiftigd op weg naar München

Ook uitgeweken Russische oppositieleden en kritische journalisten lopen gevaar. Afgelopen augustus werd bekend dat de journaliste Jelena Kostjoetsjenko, die had bericht over Russische oorlogsmisdaden in Cherson en Marioepol, waarschijnlijk is vergiftigd tijdens een trip naar München. De Duitse justitie heeft de zaak in onderzoek. Volgens de Russische onderzoekssite The Insider zijn ook de journaliste Irina Boblojan (in Tblisi) en de mensenrechtenactiviste Natalja Arno (in Praag) waarschijnlijk het slachtoffer geworden van een gifaanslag. Allen overleefden, maar Soldatov – zelf uitgeweken naar het buitenland – maakt zich zorgen: „We zien dat de Russische inlichtingendiensten een stuk actiever zijn geworden onder de Russische migrantengemeenschap. Ik maak me ernstige zorgen over wat er nog kan gaan gebeuren.”

Sinds de oorlog in Oekraïne worden nieuwe Russische diplomaten in Nederland niet langer geaccrediteerd, als van tevoren duidelijk is dat het een inlichtingenofficier betreft. Waarom de Deense regering heeft besloten Grekov de diplomatieke status te geven, is onduidelijk. Het Russische ministerie van Buitenlandse Zaken zal Grekovs eerdere functie in Den Haag moeten hebben vermeld. Het ligt daarom voor de hand dat de Deense inlichtingendienst PET inlichtingen heeft ingewonnen bij hun Nederlandse collega’s. Een woordvoerder van de MIVD wil hier niet op ingaan; de PET laat weten niets te zeggen over „zaken die gaan over specifieke personen.” Het Deense ministerie van Buitenlandse Zaken schrijft dat voordat Russisch ambassade-personeel wordt geaccepteerd, de autoriteiten „grondig onderzoek doen naar deze personen.” De Russische ambassade in Kopenhagen reageert niet op vragen.

Andrej Soldatov spreekt van „opvallende incompetentie”. „Dit soort mensen zullen zich niet bezig gaan houden met het werven van medewerkers van de Deense inlichtingendiensten, maar met sabotage. Dat is hun werk.”