Met de dood van Prigozjin is Wagner nog niet weg uit Afrika

Het is tekenend dat de laatste beelden van Jevgeni Prigozjin, gepubliceerd amper 48 uur voor zijn dood, kwamen vanaf een desolaat en droog landschap in de Sahel. In Mali om precies te zijn, volgens kenners die de huurlingenbaas op de voet volgden. Prigozjin, van top tot teen gekleed in camouflage, een wapen tegen zijn borst, zei te genieten van „de 50 plus graden” die het er was en verzekerde zijn toehoorders dat „Wagner Rusland nog grootser maakt op alle continenten”.

De video was meer dan een teken van leven. Prigozjin wilde laten zien dat Wagner na zijn mislukte opmars naar Moskou niet op zijn laatste benen liep en dat hij nieuwe „echte strijders” rekruteerde, vooral op het Afrikaanse continent. In Rusland werden de Wagner-troepen afgelopen twee maanden dan wel grotendeels ontbonden en geïntegreerd in het reguliere leger, in Afrika was het de afgelopen twee maanden voor zover bekend business as usual.

Kort voor zijn bezoek aan Mali zou hij volgens het onderzoekscollectief All eyes on Wagner ook in de Centraal-Afrikaanse Republiek zijn geweest, het straatarme en door conflict verscheurde land dat vanaf 2018 het vlaggenschip is geworden van Wagners activiteiten op het continent. En vanwaar zij uitbreidden naar Soedan, Mozambique en uiteindelijk Mali.

Ondanks Prigozjins grote woorden maakt zijn dood en die van zijn voornaamste commandant Dmitri Oetkin de toekomst van hun omstreden militie hoogst ongewis. Niet alleen in Rusland en Oekraïne, waar Wagner tot voor kort een hoofdrol op het slagveld speelde, maar ook, of vooral, in Syrië, Libië en elders op het Afrikaanse continent.

Onduidelijk is allereerst om hoeveel mensen het nog gaat. Zelf verklaarde de militie in juni over 25.000 man te beschikken. Maar of daarbij de talrijke Wagner-strijders in Syrië en Afrika waren meegeteld en de uitgebreide kantoorstaf die Prigozjin er op na hield in Sint-Petersburg, bleef duister. Naar alle waarschijnlijkheid is het aantal, zeker in Rusland en Oekraïne, sindsdien al flink afgenomen.

Wagners precieze verhouding tot de Russische staat bleef steeds schimmig

Na de couppoging van afgelopen juni had de Wagner-brigade zijn eenheden – al dan niet onder druk van het Kremlin – grotendeels uit Oekraïne teruggetrokken. Enige duizenden manschappen werden door Prigozjin naar Wit-Rusland gedirigeerd. Een onbekend aantal van hen druppelde de laatste weken terug naar Rusland omdat ze in Wit-Rusland weinig soldij ontvingen en geen toekomst voor zichzelf zagen. Anderen reisden naar Afrika, waar Wagner verscheidene regeringen militair – en in het geval van de Centraal-Afrikaanse Republiek ook politiek – assisteert in ruil voor onder meer lucratieve contracten om waardevolle grondstoffen te exploiteren.

Geest van opstandigheid

Hoewel Wagner vooral de laatste jaren dikwijls tamelijk autonoom leek te opereren, lijkt het onwaarschijnlijk dat president Poetin de aanzienlijke invloed die de militie in een aantal landen wist op te bouwen zomaar zal opgeven. Al direct na de coup verklaarde de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergej Lavrov dat de Wagner-eenheden niet zouden vertrekken uit de Centraal-Afrikaanse Republiek en uit Mali. Moskou’s ambassade in Bangui had de Centraal-Afrikaanse president daarover direct gerustgesteld, aldus Lavrov.

Toch ging het er ook in het buitenland lang niet altijd even harmonieus aan toe tussen de Russische strijdkrachten en de Wagner-strijders. Dat bleek onlangs in Syrië, waar beide partijen nog altijd veel macht hebben sinds ze in 2015 de Syrische president Assad in het zadel hielpen houden. Ten tijde van Prigozjins muiterij in Rusland omsingelden Russische militairen in Syrië enkele bases van Wagner-militairen, kennelijk uit vrees dat de geest van opstandigheid zou kunnen overslaan.

Syrië was – afgezien van de Oekraïense Krim – het eerste land waar Prigozjin voet aan de grond kreeg. En waar zijn militie in ruil voor zijn militaire inspanningen mocht meedelen in de rijke opbrengsten van Syrische olie- en gasvelden in het noordoosten en van fosfaatmijnen. Naar verluidt ontving Wagner 25 procent van de inkomsten. Het was een model dat Poetin en Prigozjin vervolgens gretig naar een reeks Afrikaanse landen exporteerden, te beginnen met CAR en Libië.

Lees ook deze analyse: Kan Poetin zijn andere generaals nog vertrouwen nu er twee om zeep zijn gebracht?

Wagners exacte verhouding met de Russische staat bleef intussen schimmig. Nu eens liepen de belangen parallel, dan weer raakten ze in conflict. Maar op de Afrika-Ruslandtop in Sint-Petersburg vorige maand, waar Poetin probeerde de steun van Afrika te winnen voor zijn oorlog in Oekraïne, dook plotseling weer net zo makkelijk Prigozjin op, breed lachend poserend met Afrikaanse diplomaten in zijn hotel.

„De Wagner Groep is [voor Moskou] een product van nationaal belang”, legde onderzoeker John Lechner eerder uit aan NRC. Het huurlingenleger werd het middel waarmee Rusland op goedkope wijze en met ruimte voor ontkenning de afgelopen jaren haar invloed in Syrië en vervolgens op het Afrikaanse continent deed groeien en financiële belangen veilig stelde. Moskou liet Prigozjin daarbij een schimmig web weven waarin militaire, zakelijke en diplomatieke belangen door elkaar heen liepen.

Rebranding

Dat web maakte de huurlingenbaas machtig. Te machtig, volgens sommigen. Met zijn Afrikaanse activiteiten als troef, leek Prigozjin zich, in ieder geval naar de buitenwereld toe, onaantastbaar te wanen. Toen militairen recent de macht grepen in Niger, juichte de huurlingenbaas dat volgens een aan hem toegeschreven audiobericht toe en bood hij prompt Wagners diensten aan.

Hoeveel daarvan ego of bravoure was, is niet duidelijk. Sommigen kenners zien in zijn recente bezoek aan Mali en de Centraal-Afrikaanse Republiek een teken dat de huurlingenbaas zijn positie er mogelijk veilig probeerde te stellen. Zo gaan er al even geruchten rond over andere Russische huurlingenlegers die hun zinnen op ‘Afrika’ zouden hebben gezet. Zoals het in 2022 opgerichte Convoy, dat wordt geleid Konstantin Pikalov, een man die in juli nog door het Verenigd Koninkrijk op de sanctielijst werd gezet als Prigozjins ‘rechterhand’. Hij speelde voorheen een belangrijke rol binnen Wagner.

Volgens het journalistieke medium Important Stories, geleid door Russen in ballingschap, zou Convoy begin deze week nog dronebestuurders hebben gerekruteerd voor operaties in Afrika. Hun hoofdbasis op de geannexeerde Krim grenst aan het oefenterrein van het Russische ministerie van Defensie, waarmee de banden (net als voorheen met Wagner) nauw zouden zijn, ontdekte het onderzoekscollectief Dossier Center van ex-oligarch en oppositiepoliticus Michail Chodorkovsky.

Prigozjin en Oetkin, die ook een vooraanstaande rol in Syrië vervulde, laten zich alleen niet zo eenvoudig vervangen, stelt onderzoeker irreguliere oorlogsvoering Catrina Doxsee. „Ze hebben veel tijd besteed aan de opbouw van infrastructuur, relaties, kennis, juridische licenties en wat verder nodig is om in deze context te kunnen opereren.”

Zonder een duidelijke opvolger is het volgens Doxsee „onwaarschijnlijk” dat Moskou de operationele infrastructuur van Wagner in landen als Mali en CAR zomaar zal ontmantelen, schrijft ze op de website van de Amerikaanse denktank CSIS. Eerder, stelt zij, zullen nieuwe Wagner-leiders worden aangewezen met een sterke loyaliteit aan het Kremlin. Een ‘rebranding’ waarbij ook aan Wagner-gelieerde bedrijven en entiteiten kunnen worden opgesplitst. De vraag blijft dan of Prigozjins mannen in zo’n scenario meegaan of loyaal blijven aan hun omgekomen baas.

Zeker is in ieder geval dat Rusland er veel aan is gelegen de relatie met haar Afrikaanse partners goed te houden. Voor Mali, dat eerder al Franse troepen de deur wees en waar nu ook de VN-vredesmissie vertrekt, staat er veel op het spel. Het Malinese leger leunt zwaar op de naar schatting 1.500 Wagner-huurlingen die momenteel in het land zijn, door de junta daar consequent aangeduid als ‘Russische instructeurs’.

En dat geldt ook voor CAR, waar Prigozjins mannen helpen president Faustin-Archange Touadéra stevig in het zadel te houden. Zijn land tekende een akkoord met de Russische Federatie, zei diens speciaal adviseur Fidèle Gouandjika onlangs tegen NRC. „Moskou heeft het werk aan de paramilitairen uitbesteed om ons land te beveiligen […] Maar voor ons zijn het Russische soldaten. En of ze nou van Wagner, Beethoven of Mozart zijn, maakt ons niet uit.”