In Hongkong durven leraren alleen letterlijk voor te lezen wat ze van de overheid krijgen

Kenneth Chan wijst op een grote, grillig gevormde berg die in het felle licht achter de Hong Kong Baptist University staat te schitteren. „Dat is de Leeuwenrots. Die staat symbool voor Hongkong”, zegt de 54-jarige universitair hoofddocent politicologie.

Om hem heen lopen studenten af en aan op een prachtig, half overdekt terras waar de wind zwoel doorheen zucht. Het doet idyllisch aan, maar volgens Chan is de werkelijkheid op het moment een stuk minder sprookjesachtig. Studenten, scholieren, professoren en leraren: allemaal hebben ze te maken met een steeds verstikkendere, onvrijere sfeer.

Zo volgden middelbare scholieren vroeger in de drie hoogste klassen het verplichte vak Vrije Studies (VS). Dat vak is een beetje vergelijkbaar met het Nederlandse vak maatschappijleer. Maar dat is inmiddels goeddeels vervangen door het vak Burgerschap en Sociale Ontwikkeling (BSO).

VS ging onder meer over je identiteit als individu en over je plek in de maatschappij, over de rechtsstaat en over de politieke participatie van burgers. In de lesboeken werden ook de opstanden op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing in 1989 besproken. Dat onderwerp is in de Volksrepubliek China volledig taboe.

Beijing en Beijinggezinde groepen in Hongkong wezen al langer naar het onderwijs, en dan specifiek naar het vak VS, als de voornaamste oorzaak dat jongeren in Hongkong zo rebels zijn.

Toen scholieren en studenten in 2014 demonstreerden voor algemeen kiesrecht, en in 2019 tegen de toenemende invloed van China op Hongkong, kwam dat volgens critici omdat ze daartoe op school zouden zijn aangezet. De toon van het vak VS zou anti-Chinees zijn, en de lesmethode bedoeld om studenten tegen de overheid in Beijing op te hitsen.

Beijing vond het daarom hoog tijd om het vak af te schaffen, opdat „sommige leraren niet langer in staat zijn om hun verkeerde en giftige politieke opinies over te brengen op leerlingen als ze dit vak geven”, in de woorden van de Engelstalige partijkrant de Global Times.

Vaderlandsliefde

Er moet een nieuwe generatie jongeren opgroeien die trouw is aan China, die begrijpt dat vaderlandsliefde een deugd is en dat economische vooruitgang belangrijker is dan burgerlijke vrijheden. In 2024 moeten de eerste leerlingen daarom examen doen in het nieuwe vak BSO. Dat heeft een totaal andere insteek. Zo is bijvoorbeeld het oude onderdeel ‘onafhankelijk onderzoek’ vervangen door het verplichte onderdeel ‘studiereis naar het vasteland van China’.

Er moet een nieuwe generatie jongeren opgroeien die trouw is aan China, die begrijpt dat vaderlandsliefde een deugd is

Officiële lesboeken zijn nog niet gepubliceerd, er komen alleen af en toe voorbeelden van de lesstof naar buiten via de media. „Het is heel simpel, feitelijk materiaal, het laat geen enkele ruimte voor discussie of debat”, zegt Chan erover. „We gaan terug naar een tijd waarin je vooral lesstof moet stampen.” Veel vragen zijn meerkeuzevragen; essays schrijven hoeft niet meer. Je krijgt er ook geen cijfer meer voor: je hoort alleen of je geslaagd bent of gezakt.

Uit het lesmateriaal dat tot nu toe is vrijgegeven, blijkt dat de leerlingen ook vragen kunnen verwachten over de nieuwe Nationale Veiligheidswet. Die wet, ingevoerd in de zomer van 2020, stelt subversie, het heulen met buitenlandse machten, afscheiding en terroristische activiteiten strafbaar. Maar wat er nu precies wel en niet onder de wet valt, blijft vaag.

Leerlingen worden er in het nieuwe lesmateriaal van doordrongen dat ze zich aan deze wet moeten houden. De wet wordt gepresenteerd als redelijk, en als een wet die voldoet aan alle eisen die er in een rechtsstaat aan een wet gesteld worden.

Chan vindt het doodzonde dat Hongkong nu gedwongen een grote stap terug moet doen in emancipatie. „De Leeuwenrots staat symbool voor hardwerkende Hongkongers die alles op alles zetten om te slagen”, zegt hij, terwijl hij naar de rand van het terras loopt. „Hard werken, je bazen niet tegenspreken en de tegenslagen die op je weg komen doorstaan, dat is de Leeuwenmentaliteit.”

Baas over de eigen wereld

Juist in het vak VS werd leerlingen bijgebracht dat de Leeuwenmentaliteit niet meer past in de moderne tijd. „De mensen in Hongkong zijn zich ervan bewust dat we een zeer diverse en open maatschappij zijn geworden. Waarom zouden rijken en machtigen nog kunnen opleggen dat mensen zich op een bepaalde manier moeten gedragen?”, vraagt Chan zich af. „Vooral jonge mensen in Hongkong willen niet langer als slaven behandeld worden. We willen de baas zijn over onze eigen maatschappij, over onze eigen wereld.”

Een man die vroeger in het bestuur zat van de Professionele Lerarenbond van Hongkong, de belangrijkste en grootste Hongkongse onderwijsbond met bijna honderdduizend leden, hoort van zijn vroegere collega’s hoe bedreigend en frustrerend dat voor veel leraren is. De man, inmiddels boven de zestig, durft niet met zijn naam in de krant. Hij overhandigt wel een visitekaartje, waarop alleen zijn naam en telefoonnummer staan. Een officiële functie heeft hij niet meer, want hij verloor zijn werk bij de bond toen die in de zomer van 2021 ophield te bestaan.

Zowel het staatspersbureau Xinhua als de partijkrant het Volksdagblad waren eerder met vernietigende commentaren gekomen, waarin ze de bond omschreven als een „kwaadaardige tumor”, die „uitgeroeid” moest worden. Daarna werd het ondoenlijk om nog door te gaan, vertelt hij.

„Ik blijf in Hongkong om voor mijn oude ouders te zorgen”, zegt hij. „Maar als ik kinderen had, dan was ik hier niet meer geweest.” Het is wat heel veel mensen zeggen, en er zijn ook al veel families uit Hongkong vertrokken. Zo veel zelfs dat de overheid er geen officiële cijfers meer over verstrekt. De jongste cijfers, daterend van midden 2022, spreken van 113.000 mensen die de stad in de twaalf maanden vanaf midden 2021 hebben verlaten.

In 2020, toen de onderwijzersbond nog bestond, werd er een enquête gehouden onder de leden. Daaruit bleek dat 20 procent van de leraren toen al concrete plannen had om weg te gaan, en dat nog eens 20 procent dat overwoog. Inmiddels heeft de Nationale Veiligheidswet de situatie verder verslechterd. „Maar we weten niet hoe leraren nu over hun eigen positie denken, want niemand kan dergelijke enquêtes nog houden”, zegt hij.

Vak zonder lesmateriaal

De man van de bond is bescheiden en voorzichtig: eerder een man van het compromis dan van de harde actie. Hij vertelt hoe onhandig het voor docenten is dat ze het nieuwe vak nu al wel moeten geven, terwijl het lesmateriaal nog niet af is.

„Ze hebben nog geen lesboeken of systematisch lesmateriaal”, zegt hij. „Het is een heel gehaaste omschakeling.” In de zomer van 2024 moeten de eerste studenten wel al examen doen in het nieuwe vak. Het gebrek aan duidelijke instructies maakt de docenten voorzichtig. „Ze durven alleen nog letterlijk voor te lezen wat de overheid hun ter hand heeft gesteld. Maar dat is geen onderwijs”, zegt hij. Net als Chan heeft hij moeite met meerkeuzevragen als belangrijke testvorm. „Het betekent dat er altijd maar één antwoord goed is. Er is geen ruimte meer voor verschillen van inzichten.”

Ook de vrijheid op universiteiten is achteruitgehold, vertelt Chan. Het idealisme van veel studenten is geknakt. „Veel van mijn studenten werken hard, ze studeren en halen hun tentamens.” Maar daarna willen ze Hongkong voorgoed verlaten. „Ze willen geen tijd, energie en creativiteit meer in deze maatschappij stoppen”, zegt Chan, die zelf aan de Universiteit van Oxford studeerde. Hij spreekt een superbeschaafd Engels waar veel Britten een puntje aan kunnen zuigen.

„Niemand vindt het leuk om leugens te horen te krijgen of om gedwongen te worden om te liegen. Dat is onmenselijk. Als het systeem dat wel vraagt, dan is het logisch dat mensen zich gaan bedienen van doublespeak”, zegt Chan, die zich specialiseerde in postcommunistisch Centraal-Europa en Ests, Sloveens, Hongaars, Tsjechisch en Pools spreekt.

Doublespeak is een orwelliaanse term voor taal die opzettelijk de betekenis van woorden verhult, vervormt of zelfs ombuigt naar het tegendeel: ‘oorlog is vrede’ bijvoorbeeld. Chan past ervoor om zijn woorden in te slikken, in welke taal dan ook. „Als je jezelf gaat censureren, dan weet je uiteindelijk zelf ook niet meer wat je nu precies bedoelt. Dan kom je in één grote mist terecht.”

„Ik moet aannemen dat ze me in de gaten houden”, zegt Chan. „Maar als ik daarnaar ga leven, dan kan ik me alleen nog maar indirect en dubbelzinnig uitdrukken. Dan speel ik hier geen rol van belang meer en kan ik net zo goed vertrekken.”

Lees ook In Hongkong weet de pers niet hoe vrij de pers nog is

In het Hongkong van nu klinkt hij als een roepende in de woestijn. Veel mensen mogen het misschien in stilte met hem eens zijn, zich in het openbaar uitspreken doet vrijwel niemand meer. Het is ook gevaarlijk, zeker voor docenten, die in de klassen met camera’s in de gaten worden gehouden, en die niet weten welke leerling ze misschien gaat aangeven. Maar Chan blijft lesgeven zoals hij altijd al deed. Nieuw is alleen dat hij tijdens zijn eerste college uitlegt wat academische vrijheid nu eigenlijk precies inhoudt.

Hij schat dat ruim een derde van de universitaire staf Hongkong wil verlaten of al verlaten heeft. „Een collega vertelde me in het geheim dat hij al een aantal jaren een Portugees paspoort heeft. Het is zijn verzekeringspolis. Als hij weg wil, kan hij elk moment vertrekken.”