Opinie | ‘Brede welvaart’ betekent weinig zonder functionerende rechtsstaat

Rechtsstaat Brede welvaart, zoals het CBS die onderzoekt, gaat over alles wat kwaliteit toevoegt aan het leven. Vergeet daarbij niet het functioneren van de democratie, schrijft .
Lege zetels in de Tweede Kamer.
Lege zetels in de Tweede Kamer. Foto Bart Maat/ANP

Elk jaar brengt het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) de Monitor Brede Welvaart uit. „Brede welvaart gaat over alles wat van belang is voor een goede kwaliteit van leven”, aldus het CBS. Dat klinkt alsof het begrip een heleboel aspecten van ons leven behelst – en op het eerste gezicht lijkt dat ook het geval. De monitor bevat de overkoepelende brede-welvaartthema’s economie, maatschappij en biosfeer. Het idee erachter is dat zo een beter beeld ontstaat van de immateriële welvaart van Nederland. Maar functioneert de CBS-monitor wel echt als een goed meetinstrument om de brede welvaart te duiden?

Ik denk dat het CBS een belangrijk aspect vergeet. Tot mijn verbazing speelt namelijk het functioneren van de democratie geen rol in de monitor. Een aantal indicatoren binnen het thema maatschappij lijkt wel naar de democratie te verwijzen. Zo wordt gekeken naar veiligheid, maar dat zegt op zichzelf weinig over de staat van de democratie. Op de Filippijnen bijvoorbeeld is het bendegeweld sterk verminderd, doordat de vorige president, Rodrigo Duterte, een nietsontziende campagne begon tegen drugscriminelen. Maar mensen zonder enige vorm van proces in overvolle gevangenissen gooien is geen teken van een goed functionerende democratische rechtsstaat.

Grondrechten en vrijheden

Om een duidelijk beeld te krijgen van de brede welvaart van een land, is het essentieel het functioneren van de democratische rechtsstaat in beeld te hebben. Een goed functionerende democratie is een kernvoorwaarde om te komen tot goed beleid op terreinen als zorg, onderwijs, leefomgeving, economie, enzovoort. Alleen een democratie garandeert de grondrechten en vrijheden die de basis zijn voor de kwaliteit van ons leven. Als onze democratische rechtsstaat erodeert, dan volgen snel alle andere aspecten die ons kwaliteit van leven geven. De staat van de democratie kun je zien als de kanarie in de kolenmijn.

Lees ook dit artikel over de afnemende tevredenheid met de democratie: De politiek is het probleem, niet de oplossing, vinden veel burgers

Het thema ‘democratie’ is dus een cruciale toevoeging aan de CBS-monitor. Het aantal politici en journalisten dat bedreigd wordt, kan daarvan een indicator zijn. Een vrije, onbedreigde pers, en politici die zonder vrees hun werk kunnen doen zijn onmisbaar voor een goed functionerende democratie. Het is dan ook ironisch dat, in het verhardende politieke klimaat, dreigende taal soms ook van bepaalde politieke partijen zelf afkomstig is, of op zijn minst door hen wordt aangemoedigd of (stilzwijgend) goedgekeurd.

Helaas draagt de politiek ook op een ander vlak bij aan het ondermijnen van de democratische rechtsstaat. Denk bijvoorbeeld aan beleid en wetgeving die evident in strijd zijn met de Grondwet of het internationaal recht. Daarom is een tweede mogelijke indicator de hoeveelheid wetgeving die na invoering door de rechter als onrechtmatig wordt beoordeeld.

Wetten maken die uiteindelijk bij de rechter sneuvelen, is de bijl aan de wortel van de rechtstaat

Natuurlijk kan het voorkomen dat de wetgever niet voorziet dat de wetgeving sneuvelt bij de rechter. Tegenwoordig gebeurt het echter steeds vaker dat de politiek al bij voorbaat weet dat bepaalde wetgeving als onrechtmatig zal worden bestempeld. Dat was bijvoorbeeld het geval bij de nareisbeperkingen die staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel) vorig jaar invoerde. Ook van het beleid rond de PAS-melders, die geen vergunning hoefden aan te vragen als ze melding maakten van de stikstofuitstoot van hun bedrijf, was duidelijk dat het niet overeind zou blijven.

Wetten maken die uiteindelijk bij de rechter sneuvelen, is de bijl aan de wortel van de rechtstaat. Als de wetgevende macht druk zet op de rechtsprekende macht, wordt die laatste daardoor verzwakt. Het trekt namelijk de rechtsprekende macht het politieke veld in, waardoor burgers de rechterlijke macht niet meer als neutraal bestempelen.

Vanzelfsprekend

De aandacht voor een goed functionerende rechtsstaat is in Nederland al langere tijd verslapt. Wellicht omdat we vrijheid en democratie als vanzelfsprekend beschouwen. Dat is soms ook terug te zien in het stemgedrag van de Nederlanders, die in het recente verleden meermaals in groten getale hun stem gaven aan partijen die niet altijd even veel belang hechten aan democratische waarden en normen.

Toevoegen van het thema ‘democratie’ aan de Monitor Brede Welvaart, is dus een begin, maar niet afdoende. De overheid moet ook beleid voeren dat de democratie beschermt en levendig houdt. Zoals door het opstellen van procedures die aanmoedigen of verplichten dat wetsvoorstellen een goede juridische onderbouwing hebben. Of door strengere maatregelen voor de bescherming van publieke personen. Maar denk ook aan extra aandacht voor democratie in het onderwijs, en een nationale vrije dag tijdens verkiezingen.

Helaas gebeurt dit alles nu te weinig en dat wordt onvoldoende onderkend. Om uitdagingen in de samenleving aan te gaan en de levenskwaliteit van mensen te verbeteren, moet eerst duidelijk zijn waar de problemen zich bevinden. Als dan blijkt dat de democratische rechtsstaat onvoldoende functioneert, is dat het eerste dat onderhanden genomen moet worden. De democratie komt immers te voet en gaat te paard.