N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Een ramp met vergaande humanitaire, economische én ecologische gevolgen. Meteen na de explosie op 6 juni die de Kachovka-stuwdam in Oekraïne deed bezwijken, werd gevreesd voor de consequenties. Wat weten we daar nu van?
In de vroege ochtend van 6 juni veroorzaakte een grote explosie een onherstelbare breuk in het midden van de Kachovka-dam, de zuidelijkste van zes stuwdammen in de rivier de Dnipro. Het water uit het achterliggende stuwmeer gutste eruit en zette delen van Zuid-Oekraïne onder water. Er bestaat nog steeds veel onduidelijkheid over slachtoffers en schade. Vooral de informatie over de door Rusland bezette linkeroever van de rivier is summier. Rusland laat geen buitenlandse hulporganisaties in het gebied toe.
Rusland en Oekraïne beschuldigen elkaar ervan de dam te hebben opgeblazen. Maar in het Westen wordt Rusland algemeen verantwoordelijk gehouden. De ramp past immers in het patroon van andere Russische aanvallen op cruciale Oekraïense infrastructuur. En de dam was sinds februari in handen van Rusland, dat het waterniveau in het meer sindsdien tot ongekende hoogte had laten stijgen. Het lijkt erop dat de dam is opgeblazen met een grote hoeveelheid explosieven in een diepgelegen onderhoudsgang.
Vrijwel meteen was duidelijk dat de vernietiging van de dam grote, langjarige gevolgen zou hebben voor een groot gebied. Ruslan Strilets, de Oekraïense minister van Milieu, schatte eind juni de directe schade op anderhalf miljard dollar en zei te verwachten dat deze nog zou oplopen. Alleen al de kosten voor het herstel van de dam worden geschat op 1 miljard dollar.
Kachovka-stuwmeer
President Volodymyr Zelensky van Oekraïne beschuldigde de Russen op 6 juni van ecocide, het vernietigen van ecosystemen, een misdaad in het Oekraïense strafrecht. De natuurschade door de vernieling van de dam is volgens natuurorganisatie UNCG (Ukrainian Nature Conservation Group) groter dan die van alle oorlogshandelingen daarvoor bij elkaar. De ngo noemt tientallen natuurgebieden stroomop- en stroomafwaarts waar de omstandigheden door overstroming of droogvallen van land plots catastrofaal veranderden. Of populaties van vissen, vogels, zoogdieren en schelpdieren, en planten en bodems zullen herstellen, hangt af van het toekomstige watermanagement.
Voor vissen was het tijdstip van de ramp extra beroerd. Aan het einde van de lente is normaal gesproken in het gebied een ‘kuitschietregel’ van kracht, die inhoudt dat er niet mag worden gevist of met lawaaierige motorboten gevaren, omdat de vissen op de ondiepe paaigronden bij het meer paren en hun eitjes (kuit) afzetten.
Welke impact de leegloop van het meer op vogels zal hebben is moeilijk in te schatten, maar de UNCG vermoedt dat allerhande soorten uit het gebied zullen verdwijnen, zoals huiszwaluwen en sterns. Ook voor onder andere buidelmezen, ralreigers en lepelaars zijn de gevolgen mogelijk desastreus. Zeldzame vogels die op eilanden van de Velyki en Mali Koetsjoehoery-archipel broedden, zoals de Chinese woudaap, vormen door het droogvallen van het meer een makkelijke prooi voor roofdieren. Trekvogels hebben nog weinig op de eilandjes in het meer te zoeken, omdat er geen vis meer is.
Schelpdieren op de bodem van het meer stierven in de opdrogende modder. Ook waterplanten zijn grotendeels met het water meegesleurd of juist door het droogvallen van land doodgegaan. Draslanden in de Velyki en Mali Koetsjoehoery-archipel drogen op en de vrees is dat invasieve exoten als alsemambrosia, Canadese fijnstraal en late guldenroede de boel zullen overnemen.
Kerncentrale
Zorg om de gevolgen voor de kerncentrale domineerde de eerste uren na de ramp, al stonden de reactoren al enige tijd op non-actief. In september 2022 besloot Oekraïne wegens gevechten in de omgeving de zes reactoren van de kerncentrale van het elektriciteitsnetwerk af te koppelen. Daarmee verloor Oekraïne wel in één keer 20 procent van zijn elektriciteitsvoorziening.
Een van de reactoren bleef in ‘hot shutdown’, dat wil zeggen dat daar de temperatuur boven de 100 graden Celsius wordt gehouden en de druk in het reactorvat hoog genoeg om stroom te blijven produceren voor warm water in een nabijgelegen dorp en voor fabrieksoperaties.
De andere vijf reactoren gingen in ‘cold shutdown’. De temperatuur werd teruggebracht tot ruim onder het kookpunt van water, de druk sterk verlaagd. De warmte-ontwikkeling is daardoor minder dan 1 procent van het niveau van een actieve reactor. Dat betekent dat er veel minder koelwater nodig is.
Ruim een maand na de dambreuk blijven de grootste bedreigingen voor de kerncentrale: beschadiging van de koelvijver (al zijn de reactoren in het uiterste geval ook met brandweerslangen te koelen), het verlies van toevoer van elektriciteit (tijdelijk op te vangen met dieselgeneratoren) en beschadiging van de silo’s waarin splijtstofstaven worden gekoeld voordat ze langdurig worden opgeslagen (de Russische bezetter zou deze silo’s daarom van een beschermend dak hebben voorzien). Ook de dreiging van gevechten en explosies bij de aan de frontlinie gelegen centrale blijft onverminderd bestaan. Het Internationaal atoomagentschap IAEA heeft er, tot nu toe zonder succes, voor gepleit om de gebieden rond de Oekraïense kerncentrales tot gedemilitariseerde zones uit te roepen.
Kanalen
De zorgen om de gevolgen voor de landbouw en de voedselvoorziening zijn groot. Het irrigatiesysteem in de regio Cherson is voor 94 procent drooggevallen, dat rond Zaporizja voor 74 procent en bij Dnipro voor 30 procent. Zonder watertoevoer zal het gebied in korte tijd uitdrogen en volgens het Oekraïense ministerie van landbouw begint dan binnen een jaar de ‘verwoestijning’.
De vrees bestaat dat de droogte, net als voor de aanleg van de dam, zal leiden tot zand- en stofverstuivingen die gevolgen zullen hebben voor de regio’s Cherson, Zaporizja, Dnipro en Donetsk.
Volgens de Verenigde Naties kunnen 700.000 mensen in de omgeving van het stuwmeer, en ver daarbuiten, niet langer gebruik maken van hun normale toegang tot drinkwater.
De overstroming heeft ook geleid tot grote milieuschade door vervuiling. Er is tussen de 150 en 500 ton olie weggestroomd, die de vruchtbare bodem kan aantasten. Veel boerderijdieren konden niet op tijd geëvacueerd worden. Hun kadavers vergaan en veroorzaken ziektes in het water.
Stedelijk gebied
De overstroming na de vernietiging van de dam zorgde en zorgt voor nieuwe gevaren voor de bewoners van het door de oorlog geteisterde gebied. De Russische evacuatiecampagne kwam bijvoorbeeld maar langzaam op gang. In de eerste uren na de damdoorbraak stelden de bezetters dat een evacuatie uit het gebied niet nodig zou zijn. De door Rusland geïnstalleerde gouverneur van de regio, Volodymyr Saldo, beweerde op nationale televisie zelfs dat mensen in het door Rusland bezette deel van de regio Cherson houden van hun grond en dat niemand geëvacueerd wilde worden.
Het vervuilde water verhoogt het risico op een uitbraak van gevaarlijke ziektes. Zo zijn twaalf begraafplaatsen weggespoeld en de resten meegevoerd met de stroom. Ook verdronken veel huis- en boerderijdieren. De rottende kadavers, waarvan een deel nog niet is opgeruimd, verhogen onder andere het risico op cholera. In monsters bij zeker vier plekken langs de rivier zijn cholera-bacteriën aangetroffen. Zelfs in de Zwarte Zeehaven van Odesa werd de bacterie aangetroffen. Op 5 juli meldde het Oekraïense leger dat in twee dorpen in de regio Cherson verdachte buikinfecties voorkomen, mogelijk cholera.
Daarnaast zijn poepbacterie E. coli en het astrovirus in het rivierwater aangetroffen, ziektemakers die respectievelijk infecties en maag-darmklachten kunnen veroorzaken.
Ontzilting en vervuiling
Alles komt uiteindelijk in zee terecht. Schadelijke stoffen komen niet alleen van de Kachovka-waterkrachtcentrale, maar ook van ondergelopen rioolwaterzuiveringen, gifbelten van zware industrie, benzinestations. Ook het meegespoelde sediment van het reservoir bevat grote hoeveelheden zware metalen. De gevolgen voor zee- en bodemleven zijn volgens natuurorganisatie UNCG nog niet te overzien.
De natuur tussen het stuwmeer en de Zwarte Zee heeft het nu al zwaar te verduren, schrijft de UNCG op haar website. Waar bovenstroomse vegetatie te maken had met verdroging, hebben vooral de eiken- en berkenbossen benedenstrooms nu juistte kampen met te sterke vernatting. Zeldzame orchideeënpopulaties zijn verdronken. Tienduizenden broedende vogels langs de Dnipro hebben hun nesten en kuikens verloren.
Voor verschillende zeldzame diersoorten in natuurgebieden stroomafwaarts wordt gevreesd. Onder andere de zeldzame mierensoort Liometopum microcephalum lijkt geheel weggevaagd. Ook talloze reptielen zijn de dupe geworden. Daarnaast is naar schatting zo’n driekwart van de wereldwijde populatie van Nordmanns berkenmuis verdronken, wat tot het uitsterven van deze soort kan leiden. De populatie van de zanderige blindmuis is gehalveerd, net als die van de Falz-Feins dikstaartspringmuis.
De oorlog
Met het opblazen van de Kachovka-dam heeft Rusland Oekraïne een militaire optie ontnomen. Met beide oevers van de Dnipro overstroomd door het leeglopende stuwmeer kon Oekraïne een rivieroversteek – en een poging om van daaruit door te stoten richting Krim – voorlopig wel vergeten.
En dan zijn er nog de gevolgen van deze oorlogsdaad voor de oorlog zelf. Met het opblazen van de Kachovka-dam ontnam Rusland Oekraïne een militaire optie. Met beide oevers van de Dnipro overstroomd door het leeglopende stuwmeer kon Oekraïne een rivieroversteek – en een poging om van daaruit door te stoten richting Krim – voorlopig wel vergeten. Het nam niet weg dat volgens hardnekkige berichten Oekraïense commando’s begin juli bij de Antonivsky-brug de rivier overstaken.
Westerse bronnen denken dat Oekraïne met zo’n bruggenhoofd voorbereidingen treft voor een groter offensief in die zone, of althans die indruk wekt. Maar de schade en de enorme hoeveelheden modder door de dambreuk betekenen voorlopig voor zowel aanvaller als verdediger een probleem. Als Oekraïne al in staat zou zijn om zwaar materieel zoals tanks over de rivier te zetten, dan vormen de drassige oevers een grote hindernis.
Ten slotte: zolang de oorlog duurt, kan van herstel van de Kachovka-dam geen sprake zijn. Opmerkelijk genoeg is onder Oekraïense beleidsmakers debat ontstaan over de wenselijkheid van herstel van de dam. Bij aanleg van dam en stuwmeer verdween destijds namelijk ook waardevolle natuur onder water. Milieudeskundigen pleiten er daarom voor de oorspronkelijke loop van de Dnipro weer een kans te geven, en met pompen voor irrigatie te zorgen. Maar hydrologen en energiedeskundigen werpen tegen dat dit uit oogpunt van energie- en drinkwatervoorziening geen optie kan zijn.
Hoe kwam deze kaart tot stand
De kaart laat zien welk gebied onderwater stond kort na de dambreuk en hoe het water zich daarna terugtrok. Daarvoor zijn beelden vergeleken van 5 juni (voor de dambreuk), 9 juni (kort na de dambreuk) en 18 juni (wat later na de dambreuk). De gegevens komen van Planet Labs PBS, een Amerikaans bedrijf met bijna 200 satellieten die rondjes om de aarde cirkelen op 400 kilometer hoogte. Samen monitoren ze continu de hele aarde.
De satellieten nemen onder meer waar in infraroodlicht. Omdat water infraroodlicht sterk absorbeert “zijn grote stukken water goed te zien vanuit de ruimte”, zegt Bart Slagter van de Wageningen Universiteit.
Hoewel de satellieten continu monitoren, is er niet van iedere dag een opname van het overstroomde gebied, vanwege bewolking.
De kaart toont ook het voor soort landareaal dat onderwater stond en hoe hoog het water stond. Hiervoor is de overstromingskaart van 9 juni over een landgebruikskaart gelegd. Uit een analyse volgt dat een groot deel van het overstroomde gebied grasland is (15 procent). Zo’n 10 procent van het ondergelopen gebied is bos, 7 procent bebouwd gebied en 1 procent landbouw.
“Door de vele bebouwing in stedelijk gebied, is het vanuit de ruimte lastiger om daar overstromingen te detecteren vanuit de ruimte,” zegt Slagter. “Maar daar kan een hoogtemodel bij helpen. Van laaggelegen stedelijke gebieden die in verbinding staan met de rivier, kun je aannemen dat deze overstroomd zijn.” De diepte van het water werd ook geschat met een model van de hoogte van het terrein. Hoe donkerder, hoe dieper. Donkerblauwe gebieden zijn permanente wateren.
Verantwoording: De overstromingskaart is gemaakt door Johannes Balling en Bart Slagter, onderzoekers aan Wageningen University and Research. Zij gebruikten satellietbeelden van Planet Labs PBS.
Colofon
Tekst Paul Luttikhuis, Simone Peek, Gemma Venhuizen, Laura Bergshoef, Hans Steketee en Maartje Somers Graphics en animatie Roos Liefting, Emmelien Stavast Beeldredactie Pauke van den Heuvel Techniek Tim Hoogendijk Eindredactie Maartje Somers, Anna Vossers, Hans Steketee
Bronnen Kaart en berekening overstromingsgebied: Johannes Balling en Bart Slagter WUR. Gebaseerd op satellietdata van ‘Planet Labs PBC’, Kaart landgebruik: ESA WorldCover project 2021, Satellietbeelden archipel en kerncentrale: Sentinel-2, Sentinel Hub EO Browser, Waterniveau: Theia hydroweb, Getroffen bebouwing Oleshky: Unosat, ICEYE, Algen: Sentinel-2, SIGTE, Universiteit van Girona
Stroomopwaarts
Kerncentrale
De kerncentrale van Zaporizja ligt aan de zuidkant van het Kachovka-stuwmeer. De centrale, de grootste van Europa, leverde voor de oorlog 20 procent van de energievoorziening van Oekraïne. De centrale is sinds maart 2022 in handen van de Russen.
Stroomafwaarts
De Oekraïners evacueerden naar eigen zeggen na 6 juni in allerijl meer dan 4.000 mensen. Rusland stelt zo’n 7.000 mensen te hebben geëvacueerd van de oosterlijke oever. Eind juni waren 58 doden bekend. Tegen die tijd keerden bewoners weer terug naar hun huizen omdat het water gezakt was. Sommige huizen zijn onbewoonbaar, alles is bedekt met stinkende modder.
