Het effect van langdurige sterilisatiepraktijken in Japan: ‘Ik heb mijn leven geleid in duisternis’

Toen de veertienjarige Sumiko Nishi begon te menstrueren en aan een verpleegster vroeg om haar verband te verwisselen, reageerde die vol afgrijzen. „Ben je weer ongesteld? Waarom laat je je baarmoeder niet verwijderen?” Nishi, die als baby deels verlamd was geraakt door een mazelenbesmetting en sinds haar negende in een zorginstelling in Osaka leefde, stemde in – net als haar moeder. „Fijn dat Sumiko’s moeder zo begripvol is”, hoorde ze na de operatie een verpleegster zeggen. „Was iedereen maar zo.” Pas jaren later realiseerde ze zich dat ze nooit kinderen zou kunnen krijgen, vertelde ze vorig jaar aan de Japanse krant Asahi Shimbun.

Het verhaal van Nishi, nu 76, is niet uniek. Tussen 1948 en 1996 ondergingen in Japan naar schatting 25.000 mensen – meestal vrouwen en meisjes – medische ingrepen die hen onvruchtbaar moesten maken. In zeker 16.000 gevallen gebeurde dat zonder hun toestemming, maar ook van veel van de ongeveer 8.000 operaties die met toestemming plaatsvonden, wordt vermoed dat ‘patiënten’ vaak onder druk akkoord gingen. De jongste slachtoffers – een jongen en een meisje – waren negen jaar oud, volgens een lang verwacht onderzoeksrapport van 1.400 pagina’s dat afgelopen week werd gepresenteerd in het Japanse parlement, de Diet, en dat in Japan tot veel verontwaardiging heeft geleid. Nog eens tienduizenden vrouwen ondergingen gedwongen een abortus. Overigens kende onder meer Zweden tot in de jaren zeventig vergelijkbare wetgeving. In toenmalig Tsjechoslowakije werden met name Roma-vrouwen tot sterilisatie gedwongen, ook na de val van het communisme.

Lees ook: ‘Tot ik sterf blijf ik boos dat ik geen keus had over sterilisatie’

De operaties vonden plaats op grond van eugenetische wetgeving, die kort na de Tweede Wereldoorlog van kracht werd. De wet, die na unanieme instemming in de Diet in 1948 van kracht werd, moest voorkomen dat mensen met mentale of fysieke beperkingen of erfelijke afwijkingen „inferieure afstammelingen” zouden kunnen krijgen, en beoogde ook „het leven en de gezondheid van de moeder te beschermen”. Ook moest de wet in tijden van naoorlogse voedselschaarste helpen om een bevolkingsexplosie te beteugelen.

Waarom de twee negenjarigen, in de jaren zestig en zeventig, werden gesteriliseerd konden de opstellers van het rapport niet achterhalen. Sommige zorginstellingen voor kinderen zouden groepsaanvragen voor sterilisaties hebben ingediend.

Dwang of misleiding

De bedoeling van de wet werd niet onder stoelen of banken gestoken. Het rapport citeert een schoolboek uit de jaren zeventig, waarin onverbloemd beschreven wordt dat de Japanse overheid zich inspande om de „genetische predispositie van de gehele bevolking” te verbeteren, zo melden Japanse media.

Vaak was sterilisatie een voorwaarde om te worden toegelaten tot een zorginstelling of om te mogen trouwen. Bij veel slachtoffers werden de zaad- of eileiders afgebonden, maar ook volledige verwijdering van de baarmoeder of de testikels kwam voor. In sommige gevallen werd sterilisatie bewerkstelligd door bestraling.

Als slachtoffers zelf geen toestemming konden of wilden geven voor de behandeling, werd de beslissing overgelaten aan toetsingscommissies bij regionale besturen. Die stemde vaak zonder veel discussie in, zeker bij mensen met een verstandelijke beperking. In een bericht van het ministerie van Welzijn aan de regiobesturen stond dat „fysieke dwang” of „misleiding” werd „getolereerd” bij de behandeling van mensen met erfelijke ziekten. In zeker één beschreven geval was een slachtoffer gezegd dat het om een blindedarmoperatie zou gaan, aldus het rapport.

Schadevergoedingen

Aan de praktijk kwam pas in 1996 een einde. Het zou vervolgens nog tot 2019 duren tot toenmalig premier Shinzo Abe zijn „oprechte spijt” betuigde over de „vele mensen die gedwongen sterilisaties hebben moeten ondergaan”. De regering tuigde bovendien een compensatieregeling op, waarbij slachtoffers een schadevergoeding van 3,2 miljoen yen (ruim 20.000 euro) konden krijgen.

Die regeling, waarvan de aanvraagtermijn volgend jaar afloopt, is omstreden: mensen die naar de rechter stapten, eisten en kregen vaak veel hogere bedragen. Een rechtbank in Osaka wees een slachtoffer vorig jaar 13 miljoen yen (zo’n 84.000 euro) toe, en in januari vond een rechter in Kumamoto 22 miljoen yen een passende vergoeding voor twee slachtoffers, een man en een vrouw van 78 en 76. Bij de man waren in zijn kindertijd zonder toestemming de teelballen verwijderd omdat hij aan artrose leed. De vrouw onderging als twintiger een abortus en werd vervolgens gesteriliseerd, omdat haar ongeboren kind mogelijk gehandicapt zou zijn geweest.

„Verwijdering van iemands reproductieve functies is een extreme mensenrechtenschending. Het is een inbreuk op het recht op geluk”, stelde de rechter. „De ingrepen die onder de nu afgeschafte wet zijn uitgevoerd, kunnen niet als legitiem of logisch worden beschouwd.” Het standaardverweer van de Japanse overheid, dat de zaak na twintig jaar zou zijn verjaard, verwierp de rechtbank. Omdat er lange tijd geen onderzoek naar de sterilisatiepraktijk is gedaan, hadden de slachtoffers niet eerder de mogelijkheid om hun recht te halen. In maart oordeelde ook een rechter in Tokio dat de verjaringstermijn niet gold.

Ook Sumiko Nishi, die eerder de standaardschadevergoeding ontving, heeft in 2022 alsnog een rechtszaak aangespannen en eist 30 miljoen yen voor het leed dat haar is aangedaan. Toen bleek dat ze geen kinderen kon krijgen, liep haar huwelijk op de klippen. Haar onvervulde kinderwens bracht haar er zelfs toe in haar rolstoel – tevergeefs – op zoek te gaan naar een vondeling. „Ik ben misleid en onderging een operatie”, schreef ze in een brief aan het ministerie van Volksgezondheid. „Ik heb mijn leven geleid in duisternis.”