De Italiaan die de wereld een handleiding gaf voor Trump

Silvio Berlusconi, die viermaal premier was van Italië, sukkelde al enkele jaren met zijn gezondheid. In september 2020 lag hij een tiental dagen in het ziekenhuis met Covid-19. Bij zijn ontslag uit het ziekenhuis sprak hij van „de gevaarlijkste uitdaging” uit zijn leven. Hij had enkele jaren eerder ook al een hartoperatie ondergaan, genas van prostaatkanker en had al jaren een pacemaker. En in april 2023 werd vastgesteld dat hij een vorm van leukemie had.

Maar Berlusconi leek een kat met negen levens, zeker ook op politiek vlak. Tijd en heel wat juridische procedures leken nauwelijks vat te hebben op de politieke vechtlust van de Milanees met de eeuwige, gebleekte Colgate-lach. Viermaal, de eerste keer in 1994 en voor het laatst in 2008, zou hij een centrum-rechtse regeringscoalitie leiden. Maar ook toen hij geen premier meer was, bleef zijn invloed op de Italiaanse politiek en de maatschappij erg groot.

Na een veroordeling wegens belastingfraude kreeg hij een jarenlang verbod op het bekleden van een publiek ambt. Toen een rechter dat verbod in 2018 ophief, was Berlusconi klaar voor een nieuwe campagne. Een jaar later nam hij deel aan de Europese verkiezingen en werd hij op zijn 82ste verkozen in het Europees Parlement.

Tot op het einde van zijn leven, en ondanks alle schandalen, seksfeestjes, rechtszaken en de stank van de maffia in zijn rechtstreekse entourage, bleef Berlusconi in Italië een veelgevraagde politieke stem op radio en tv. Na de verkiezingscampagne van september 2022 bracht hij mede de radicaal-rechtse Giorgia Meloni aan de macht, en stapte zijn partij Forza Italia in de meest rechtse regering sinds de fascistische heerschappij van Benito Mussolini (1922-1943).

Seks op tv en in de politiek

Berlusconi was larger than life. Kleurrijk en flamboyant, met altijd wel een schuine grap op zak. „Stel je voor hoeveel vrouwen er rondlopen die met mij naar bed zouden willen, maar dat zelf niet weten. Het leven is één communicatieprobleem”, pochte hij ooit.

Seks verkoopt, dat had Berlusconi zeer goed begrepen. Door commerciële televisie in Italië te introduceren, bracht de mediamagnaat Berlusconi in de jaren tachtig seks op tv. De geboren entertainer wist maar al te goed hoe hij kijkers kon wegsnoepen bij de saaie staatstelevisie Rai: half blote jongedames met een glitterbikini en een stralende glimlach deden het bij televisiekijkend Italië een stuk beter dan vrouwen van middelbare leeftijd.

Brood en spelen maakte hem bij een grote groep Italianen – die gemiddeld drie tot vier uur per dag tv kijken – gigantisch populair. Soaps en licht entertainment op Berlusconi’s commerciële zenders leidden de aandacht af van zware, maar ‘saaie’ problemen als een kwakkelende economie of alweer een nieuwe aanklacht tegen de premier wegens fraude of belangenvermenging.

Buiten Italië werd hij, vooral door zijn optredens op het Europese politieke toneel, jarenlang beschouwd als een clown. Dat bleek een onderschatting van zijn gevaarlijk grote macht. Haast twintig jaar zou Berlusconi, afwisselend als premier en oppositieleider, de Italiaanse politiek bepalen en een flinke stempel drukken op de maatschappij.

‘Communistische’ kruistochten

In 2011 dwongen de omstandigheden hem tot ontslag. Italië kreunde onder een zware financiële crisis, en Berlusconi was verwikkeld in het bunga-bunga-seksschandaal. In het geheugen gegrift staat de persconferentie van Angela Merkel en Nicolas Sarkozy, die de vraag kregen of ze met Berlusconi over hervormingen hadden gepraat. De Duitse en Franse leiders wisselden een blik van verstandhouding en begonnen te lachen. Maar niet Merkel en Sarkozy deden Berlusconi de das om, dat deden de internationale markten. Het vertrouwen in Italië bereikte het vriespunt, en Berlusconi’s tijd als premier zat erop.

Bij zijn afscheid liet hij Italië achter als een nog zwaarder verdeeld land. De xenofobe en toen nog separatistische Lega Nord was al in de eerste regering-Berlusconi aan boord, en zou jarenlang een belangrijke bondgenoot blijven. Tijdens Berlusconi’s bewind werden illegale immigratie en criminaliteit vaak met elkaar in verband gebracht. Met Berlusconi als premier onderschepte Italië bootvluchtelingen en voerde het hen terug naar Libië, een land met ook toen al een gitzwarte reputatie inzake mensenrechten. In 2012 werd Italië daarvoor veroordeeld door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens.

In Italië zelf kwam Berlusconi met zeer veel weg, want hij sprak „de taal van het volk”. Het werd zijn huisstijl, jaren voordat andere populistische politici, zoals Matteo Salvini, die stijl zouden kopiëren. Miljoenen Italianen – jong en oud, man en vrouw – werden dol op Berlusconi en papegaaiden hem na. De seksfeestjes? Eigenlijk waren dat „galante diners” met wat muziek, lekker eten en goede wijn. Wie om zijn ranzige grappen niet kon lachen, had geen gevoel voor humor. En zijn jarenlange juridische problemen werden gereduceerd tot „kruistochten door communistische rechters”, uitvergroot door een medeplichtige, „linkse” pers.

Toen Berlusconi in 1994 voor het eerst premier werd, was hij in Italië al nationaal bekend als voorzitter van de populaire voetbalclub AC Milan en als mediamagnaat. Berlusconi, die poen had geschept in het vastgoed in Milaan, gebruikte zijn tv-bekendheid om te scoren in de nationale politiek. In zijn verkiezingscampagne beloofde hij de kiezer dat hij korte metten zou maken met de ‘graaiende’ politieke elite. Hij hoefde niet in de politiek te stappen om zichzelf te verrijken, want hij wás al rijk. Die boodschap werkte voor zijn kiezers als een toverspreuk.

Dromen van l’America

Klinkt dat allemaal alsof het over iemand anders gaat? In 2016 gaf Berlusconi iedereen buiten Italië dé handleiding om Donald Trumps zege te begrijpen. Berlusconi was Trump vóór Donald Trump. En hij was dat al meer dan twintig jaar eerder. Amerika en Italië hebben iets met elkaar. Italianen hielden nooit op met dromen van l’America. Berlusconi’s politieke stijl wás Amerikaans. En tijdens zijn actieve jaren in de politiek deed hij zijn uiterste best om het Italiaanse meerpartijensysteem om te vormen tot een tweepartijenstelsel met twee polen, een centrum-rechts en een centrum-links blok – naar Amerikaans model.

Andersom trekt Italië ook veel Amerikanen aan. De Amerikaanse journalist Alexander Stille schreef met De inname van Rome al in 2006 een gezaghebbende biografie over het gevaar van Berlusconi voor de Italiaanse democratie. „Berlusconi’s verhaal is een van de grootste politieke avonturen van het einde van de twintigste eeuw, een verbluffend voorbeeld van wat er gebeurt als media, geld en politiek hun krachten bundelen in een samenleving die nagenoeg geen regels heeft”, schreef Stille.

Berlusconi begreep erg vroeg in zijn carrière dat wie de televisie controleert, enorm machtig wordt. Vandaag de dag heeft de familie Berlusconi nog altijd flinke zeggenschap bij Mediaset, het grootste commerciële televisienet van Italië, bij de krant en Berlusconi-spreekbuis Il Giornale, en bij Mondadori, de grootste uitgeverij. En toen hij premier was, beïnvloedde Berlusconi ook nog de openbare omroep Rai.

Niet zo schone handen

Toen Berlusconi in de politiek stapte, beleefde Italië nog de naschokken van het dramatische jaar 1992. Na de bloedige maffia-aanslagen tegen Giovanni Falcone en Paolo Borsellino, twee vooraanstaande Siciliaanse onderzoeksrechters, vreesden de Italianen dat hun land was afgegleden naar een misdaadstaat. Datzelfde jaar had het gerechtelijk onderzoek Mani Pulite, de Operatie Schone Handen, de corrupte banden tussen politieke partijen en de bedrijfswereld blootgelegd. De kiezer was de traditionele partijen zat, en de christen-democratische Democrazia Cristiana verdween zelfs helemaal van het toneel. In één klap was ook de Siciliaanse maffia Cosa Nostra haar politieke steun kwijt.

Lees ook: Berlusconi heeft radicaal-rechts in Italië mainstream gemaakt

Berlusconi stond klaar om het machtsvacuüm te vullen. Hij deed een beroep op dat laatste greintje vaderlandsliefde dat de Italianen nog restte: voetbal. In 1993 stichtte Berlusconi’s goede vriend en zakenpartner, de Siciliaan Marcello Dell’Utri, samen met hem de partij Forza Italia, naar de voetbalkreet ‘Hup, Italië!’, waarmee de nationale ploeg wordt aangevuurd. Dat bleek een meesterzet: enkele maanden later, in 1994, won Berlusconi de verkiezingen. Aan Dell’Utri hangt een flinke criminele geur. Maar ondanks zijn veroordeling wegens banden met de Siciliaanse maffia zou Dell’Utri altijd Berlusconi’s bondgenoot en vertrouweling blijven.

Leugens

De maffia kwam zelfs in Berlusconi’s huis. Berucht is de episode rond Vittorio Mangano, een bekende Siciliaanse maffioso, die Dell’Utri in 1974 inhuurde om Berlusconi’s kinderen te beschermen, die door een andere clan met ontvoering werden bedreigd.

Met louche kringen van macht in Italië was Berlusconi al langer bekend. Propaganda Due, of kortweg ‘P2’, was een geheime loge met ministers, parlementsleden, bankiers, de kopstukken van de geheime dienst en ondernemers in de rangen. P2 kwam in 1981 aan het licht, en werd verdacht van een samenzwering tegen de staat. Berlusconi was lid, om zo contact te leggen met de machtigste lieden van het land. Maar toen de ontdekking van P2 een aardverschuiving veroorzaakte in Italië, beweerde Berlusconi dat zijn ledenkaart wellicht „buiten zijn medeweten om” naar hem was opgestuurd.

Ook de bewering dat hij „op eigen kracht” de top van de zakenwereld en de politiek zou hebben bereikt, was een leugen. Eind jaren zeventig, begin jaren tachtig heeft Berlusconi bijzonder gesteund op zijn vriendschap met Bettino Craxi, de aanstormende leider van de Italiaanse socialistische partij, die later premier zou worden. Tijdens die opstartfase van zijn media-imperium leende Berlusconi enorme hoeveelheden geld van banken die onder controle stonden van de socialistische partij. Berlusconi’s rechtse politieke kleur stond een nauwe vriendschap met de socialist Craxi niet in de weg. Ze deelden behalve een vriendschap ook heel wat juridische problemen.

Wetten op zijn lijf geschreven

Berlusconi beweerde tegenover zijn kiezers dat hij als politiek leider „het land wilde redden”. Maar eenmaal aan de macht stond zijn eigenbelang voorop. Berucht werden de op maat geschreven wetten, die vooral Berlusconi en zijn – persoonlijke of zakelijke – belangen goed leken uit te komen. Sommige boekhoudkundige misdrijven bleken plots niet meer strafbaar, andere kregen een veel kortere verjaringstermijn.

Het dieptepunt van dit parlementaire maatwerk speelde rondom de Marokkaanse prostituee en showgirl Karima el Mahroug, alias ‘Ruby de Hartendief’. Toen Ruby, die geregeld te gast was geweest op Berlusconi’s seksfeestjes, wegens diefstal werd opgepakt, verkocht de toenmalige premier om haar uit de cel te houden de leugen aan de politie dat zij het nichtje was van de Egyptische president Hosni Mubarak. Haar arrestatie kon een diplomatieke rel met Egypte uitlokken, aldus Berlusconi.

In het gerechtelijk onderzoek naar de zaak-Ruby woog de beschuldiging van machtsmisbruik vanwege dat incident op het politiebureau zwaarder dan de aanklacht dat Berlusconi betaalde seks met de Marokkaanse zou hebben gehad toen het meisje nog minderjarig was. Berlusconi’s parlementsleden werden ingeschakeld om hem te redden. De Kamer zou in een motie gieten, en die ook goedkeuren, dat Berlusconi werkelijk dacht dat Ruby het nichtje van Mubarak was, en door druk te zetten op de politie had gehandeld als premier. Zijn uiteindelijke vrijspraak in de zaak-Ruby overtrof Berlusconi’s stoutste dromen.

Net als Donald Trump heeft Berlusconi flink aan de contouren van de democratie gevijld, zijn eigen belang voor dat van het land gesteld, en opgekeken naar autocraten als Vladimir Poetin, die Berlusconi ook tijdens de Oekraïne-oorlog nog beschouwde als een vriend. Maar er zijn belangrijke verschillen. Italië is internationaal minder belangrijk dan de VS. En ondanks zijn talrijke gebreken heeft Berlusconi zijn volgelingen nooit aangezet tot een bestorming van het parlement.