Groenlandse vikingen kregen natte voeten door lokale stijging van de zeespiegel

Geologie Waarom gingen de vikingen weg uit Groenland? Daarover voeren historici verhitte debatten. Geologen komen nu met iets nieuws.

Een kerkje in Hvalsey, een verlaten nederzetting van vikingen in het zuiden van Groenland. De nederzetting is tot in de 15de eeuw bewoond geweest.
Een kerkje in Hvalsey, een verlaten nederzetting van vikingen in het zuiden van Groenland. De nederzetting is tot in de 15de eeuw bewoond geweest.

Foto Getty Images

De vikingen die tussen ongeveer 1000 en 1450 leefden op Groenland hebben in die tijd hoogstwaarschijnlijk last gehad van zeespiegelstijgingen van één tot drie meter. Daardoor werd een flink deel van het kustgebied door overstroming onbruikbaar voor landbouw. Daardoor kan die zeespiegelstijging een factor zijn geweest waardoor in de vijftiende eeuw de Noorse kolonisten Groenland verlieten. Dit schrijft een team van aardwetenschappers deze week in PNAS.

De oorzaak van de lokale zeespiegelstijging in de late Middeleeuwen is een paradoxale: door toename van het ijs op Groenland precies in deze periode oefent dat massieve ijsblok van de gletsjers op het eiland nóg meer aantrekkingskracht uit op het zeewater waardoor nabij Groenland het water hoger komt te staan. Datzelfde zwaartekrachteffect zal er omgekeerd ook weer toe leiden dat door het smélten van de Groenlandse ijsplak het zeeniveau op de Noord-Atlantische Oceaan zal dalen – dus ondanks de toestroom van al dat smeltwater. Overigens speelt bij de zeespiegelstijging in de late Middeleeuwen ook mee dat door het grotere gewicht van ijsmassa de bodem enigszins daalde.

Gebied vol groene fjorden

De aardwetenschappers concentreerden hun berekeningen op de zogenoemde Oostelijke Nederzetting die zich in het zuiden van Groenland uitstrekte over een paar honderd kilometer kustgebied vol groene fjorden. Daar woonden ongeveer 2.000 mensen. In de vlakten van die fjorden werd aan landbouw gedaan, maar de Noren op Groenland deden ook veel aan jacht en handel, vooral in walrusivoor.

Omdat in dat gebied al eerder boerderijen teruggevonden waren in zee, was altijd wel duidelijk dat de viking-kolonies last moeten hebben gehad van stijgend zeewater, maar vaak werd die geweten aan bodemdaling. De aardwetenschappers hebben nu in een veel preciezer model laten zien dat het zwaartekrachteffect van het ijs de voornaamste oorzaak moet zijn geweest. Omdat de lokale omstandigheden variëren en de precieze omvang van het zwaartekrachteffect ook afhankelijk is van de afstand tot het ijs, komen ze tot een zeespiegelstijging in de bewoonde fjorden van Zuid-Groenland van een tot drie meter, waarbij ongeveer 200 km2 kustgebied onder water is komen te staan, niet allemaal landgebied maar het meeste lag wel in de buurt van bewoning.

Moeilijkheden waren er volop, maar de IJslanders overleefden die ook

De aardwetenschappers noemen het onderlopen van landbouwgebied voorzichtig genoeg een mógelijke factor bij het verdwijnen van de Groenlandse nederzettingen in de vijftiende eeuw. En daarmee blijven ze op veilige afstand van de nog altijd felle historische debatten over de nederzettingen. Want zowel over de redenen om überhaupt in dat afgelegen gebied neer te strijken als over de oorzaken van de ineenstorting is geen consensus.

Klassiek gold altijd dat de behoefte aan landbouwgrond de basisreden was voor de beroemde precolumbiaanse Noord-Amerikaanse kolonisatie onder leiding van de balling Erik de Rode, ca. 985, vanuit IJsland. Maar de laatste jaren wordt daar aan getwijfeld, omdat er in IJsland helemaal niet zo’n groot tekort aan landbouwgrond was. De laatste jaren wordt door historici vaker de jacht op de walrus in Groenlandse wateren en de lucratieve handel in walrusivoor genoemd als drijvende kracht voor de kolonisatie.


Lees ook: Middeleeuws ivoor kwam uit West-Groenland

Verval van de ivoorhandel

De impact van de Noorse bewoning was relatief groot: nog altijd ongeveer 5 procent van de Groenlandse flora is van Noorse oorsprong, meegekomen met de kolonisten. Voor de ondergang van de Groenlandse nederzettingen zijn heel veel hypotheses gelanceerd: genetisch verval, verkeerde voeding, incompetente landbouwmethodes, gevechten met inuït, verval van de ivoorhandel, ecologisch wangedrag en ook klimaatverslechtering.

Maar tegen vrijwel al die factoren heeft de historica Kirsten Seaver krachtige tegenargumenten verzameld in haar onlangs heruitgegeven boek, The Last Vikings (2010/2021). Zij concludeert simpelweg dat we niet weten waarom de Noren besloten Groenland te verlaten. Er waren zeker moeilijkheden, maar volgens haar was dat vertrek niet eens écht nodig, want ook de IJslanders overleefden deze periode vol klimatologische en economische perikelen, terwijl die ook nog eens getroffen werden door vulkaanuitbarstingen en pestepidemiën, waarvan de Groenlanders gespaard bleven.