Het zuur van Ranja, de heerlijke feloranje limonadesiroop

Posted on April 19, 2023 by admin

N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.

Wekelijks stuit Karel Knip in de alledaagse werkelijkheid op raadsels en onbegrijpelijke verschijnselen.

Deze week: de makers van Ranja zeiden wel wat er níét in zat, maar niet wat er wél in ging.

19 april 2023 om 15:01

Leestijd 3 minuten

Fijngesneden mandarijnschillen in alcohol (96 procent), terpentine en aceton. — **Fijngesneden mandarijnschillen** in alcohol (96 procent), terpentine en aceton. Foto Karel Knip

Bijna alle slijters die De Kuypers oranjebitter op internet aanbieden brengen het drankje in verband met het koninklijk huis. „Oranjelikeur werd na 1620 ontwikkeld ter ere van verschillende door prins Frederik Hendrik gewonnen veldslagen”, staat er dan. „Tot circa 1800 was de drank vrij onbekend. Na het aantreden van de eerste Oranje koning Willem I in 1814 werd het product vernieuwd op de markt gebracht. Dit keer zonder suiker. Vandaar de naam oranjebitter.”

Nog afgezien van die veldslagen is het een gecompliceerd bericht. We begrijpen dat de likeur die na 1620 werd ontwikkeld zoet was maar dat de suiker er in 1814 uit ging waarna de likeur ‘bitter’ mocht heten. Waarom hij, nu hij weer mierzoet is, nog steeds ‘bitter’ heet valt dan niet zomaar te begrijpen. Als je er De Kuyper naar vraagt krijg je geen antwoord.

Dat De Kuyper zou uitleggen welke ingrediënten ze voor haar likeur/bitter gebruikt en hoe die zo oranje komt leek dus minder waarschijnlijk. Daarom is deze week, met de oranjepret in aantocht, uitgezocht waaruit destijds de fameuze Ranja bestond. Straks weet niemand het meer.

Ranja was een feloranje limonadesiroop die de Groningse likeurfabriek C. Polak Gzn in 1920 op de markt bracht. Niet voor kinderen maar voor volwassenen die alcoholica afwezen. Om een heerlijke verfrissende drank te verkrijgen moest je de siroop 1 op 6 met water verdunnen: een borrelglaasje in een drinkglas. Concurrerende fabrikanten hanteerden dezelfde regel. Half Holland produceerde in die tijd limonadesiroop van Spaanse sinaasappelen, je had ook Oranje, Ranko, Orancia en Valencia. Maar niet één fabrikant voerde zo’n energiek promotiebeleid als Polak, nu nog kun je glazen, kwartetkaarten, onderzetters en muurschilderingen van Ranja tegenkomen. In 1935 ging Polak ook aangemaakte Ranja met koolzuur verkopen: Ranja-Soda. Rond 1982 was het gedaan met de Ranjadranken.

Waaruit bestond Ranja? Polak vertelde ’t liefst wat er niet in zat. Wel sinaasappelsap, ja, maar géén essences, schadelijke zuren en conserveermiddelen. De concurrentie ging voor de eigen siropen nog verder: ook geen saccharine, geen aardappel- of glucosestroop, geen bindmiddel, geen abrikozenpulp en geen kunstkleurstoffen. De chemofobie was al in volle ontwikkeling.

Maar wat voor de donder zat er dan wél in de Ranja? Niet veel bijzonders. De Ranja-nieuwe-stijl die een paar jaar geleden in productie ging bevat maar vijf ingrediënten, schreef de Volkskrant in 2016.

Gemeentelijke keuringsdiensten

De samenstelling van de echte Ranja uit 1920 zal niet veel anders geweest zijn. Dat blijkt uit de voorschriften die de gemeentelijke keuringsdiensten in 1912 opstelden om limonades, limonadesiropen, vruchtenlimonadesiropen, vruchtensiropen, limonettes en limonettesiropen (en ook limonadegazeuses en vruchtenlikeuren) voortaan uit elkaar te kunnen houden. Ranja viel waarschijnlijk in de categorie limonadesiroop of vruchtenlimonadesiroop, maar Polak liet het mooi in het midden. Het verschil zat ’m vooral in de voorgeschreven minimale hoeveelheid vruchtensap, die stond bij vruchtenlimonadesiroop op 30 procent. Aan gewone limonadesiroop werden geen eisen gesteld. Polak zei eenvoudig dát er sinaasappelsap was verwerkt, hoeveel ging niemand wat aan. ’t Was hygiënisch gebeurd, dat was het voornaamste.

Of er nog iemand is die het sapgehalte kent is de vraag, het bedrijfsarchief ging verloren. We weten zelfs niet of er wel echt sinaasappelen naar de C.P.-fabriek werden gebracht of dat die op ingedikt sap of concentraat draaide. Je leest niets over zware sinaasappeltransporten door het Groninger land. In 1921 en 1925 verschenen wervende journalistieke beschrijvingen van het fabrieksinterieur, met schilmachines en sterilisatie-apparatuur en van alles, maar die lijken niet op eigen waarneming te berusten. Frappant is dat het C.P.-kwartetspel uit de jaren vijftig de feestelijke aankomst van de sinaasappelen niet liet zien.

Kwartetspel uit de jaren vijftig van de C.P.-fabrieken.
Collectie Groninger Archieven

Er ging géén essence door de Ranja, benadrukte Polak keer op keer. ‘Essence’ gold als onprettig synthetisch, maar dat hoefde het niet te zijn. Uit sinaasappel- en citroenschillen viel met behulp van een klassieke destillatie een heel aromatische vloeistof te winnen en de keuringsdiensten stonden het gebruik daarvan uitdrukkelijk toe. Ranja rook ook eerder naar de schillen dan het sap van de sinaasappel.

Geen schadelijke zuren? Benzoëzuur, salicylzuur en citroenzuur golden juist als onschadelijk, anders hadden de diensten ze verboden. Maar Polak had moeilijk kunnen zeggen dat zijn dranken louter onschadelijke zuren bevatten. Nog ingewikkelder wordt het al je bedenkt dat de zuren als conserveermiddel werden beschouwd.

Het valt niet mee, lezer, dit soort historisch onderzoek. Hoe kwam Ranja aan die knaloranje kleur? Dat was waarschijnlijk aan een dosis ‘Orange I’ te danken. Orange I, formeel ‘FD&C Orange No. 1’, maar ook ‘Tropaeolin 000’ genoemd, was een ‘chemische’ kleurstof die in 1877 werd gesynthetiseerd. Het was één van de vele kleurstoffen (‘Teerfarbstoffe’) die de steenkoolteer-industrie had opgeleverd en waar bedrijven als BASF en Agfa groot van zijn geworden. Aniline, indigo en alizarine zijn bekende voorbeelden. De meeste ervan bleken bij nader inzien uiterst giftig maar Amerikaanse autoriteiten hadden een zestal sterke kleuren, waaronder Orange I, in 1906 veilig verklaard. Toen de kleurstof rond 1957 alsnog verboden werd omdat ze toch gevaarlijk bleek verdween Ranja-Soda prompt uit de winkel. Dat de knaloranje Ranja-siroop nog 25 jaar geleverd werd is een beetje een raadsel. Misschien waren de C.P.-fabrieken overgestapt op Sunset Yellow FCF, een aniline-kleurstof uit 1926 die nog steeds wordt gebruikt. De oranjebitters uit vorige eeuwen haalden hun kleur gewoon uit de schil van de sinaasappel.

Met dank aan Harry Perton, Groningen.

Manifestatie tegen Jodenhaat en antisemitisme in Amsterdam verliep rustig

admin
November 28, 2024
0

Bij het stadhuis in het centrum van Amsterdam hadden zich donderdagavond honderden betogers verzameld voor een demonstratie tegen antisemitisme. Het protest verliep rustig, al is er vanwege de eerdere onrust in Amsterdam veel politie op de been in de binnenstad. Enkele pro-Palestijnse tegendemonstranten werden vrijwel direct uit de menigte weggeleid.

Al eerder had de Amsterdamse driehoek (de burgemeester, het OM en de politie) een aangekondigde pro-Palestijnse tegendemonstratie op dezelfde plek verboden. Dat protest mocht wel plaatsvinden op het Museumplein, zei de gemeente.

Enkele actievoerders hebben desondanks toch pro-Palestijnse leuzen geroepen bij de manifestatie tegen Jodenhaat. De politie zei dat deze mensen naar het Museumplein moesten vertrekken of anders gearresteerd zouden worden. Voor zover bekend zijn er geen arrestaties verricht.

Bussen onder politiebegeleiding

De demonstratie tegen antisemitisme stond eigenlijk gepland op de Dam. Maar omdat daar veel winkelend publiek is vanwege de aanloop naar de feestdagen en 5 december, verplaatste de gemeente het protest naar het plein voor de Stopera.

Toen de manifestatie begon rond 19.00 uur kwam een deel van de betogers in bussen onder politiebegeleiding aan. De bussen vervoerden onder andere mensen uit de streng christelijke gemeenten Nijkerk, Urk en Staphorst, die de demonstratie wilden bijwonen. Veel mensen droegen de Israëlische vlag mee.

De demonstratie werd georganiseerd door onder meer Christenen voor Israël, het CIDI en Centraal Joods Overleg.

Met medewerking van Denise Retera.

Nationaal Archief twijfelt over digitaal beschikbaar maken van strafdossiers Tweede Wereldoorlog

admin
November 28, 2024
0

Miljoenen pagina’s zijn inmiddels gescand. Alles staat bij het Nationaal Archief klaar om vanaf begin volgend jaar de strafdossiers van zo’n 425.000 mensen, die na de Tweede Wereldoorlog verdacht werden van collaboratie met de Duitsers, online te zetten. Uiteindelijk moet dat het grootste digitaal doorzoekbare oorlogsarchief in Nederland worden. Maar ruim een maand voor de deadline twijfelt het Nationaal Archief of de privacyrechten van ‘foute Nederlanders’ die nog in leven zijn, voldoende beschermd worden. Daarbij is het vooral wachten op bevindingen van de Autoriteit Persoonsgegevens, die volgende week antwoord geeft op de vraag of digitale ontsluiting van al die strafdossiers juridisch door de beugel kan.

In een interne, tot afgelopen donderdag vertrouwelijke notitie van het Nationale Archief, werd al in 2023 gewaarschuwd voor de risico’s van schadeclaims en torenhoge boetes van de Autoriteit Persoonsgegevens, die kunnen oplopen tot 750.000 euro per overtreding. Aan de notitie werd verder geen ruchtbaarheid gegeven en werd ook niet besproken met de direct betrokken maatschappelijke organisaties. Wel werd er afgelopen augustus besloten om pas op de plaats te maken met volledige digitale ontsluiting.

Vanaf januari worden eerst de zwaarste gevallen digitaal gepubliceerd omdat die al publiek bekend zijn, zoals bijvoorbeeld de Drie van Breda. Vanaf juli 2025 zouden de andere strafdossiers moeten volgen, onder meer van mensen die na opsporingsonderzoek niet voor de rechter kwamen, of helemaal niet werden veroordeeld. Dat gaat om, naar schatting, 329.000 dossiers.

Strafbare feiten

Maar volgens die eigen notitie moet er veel meer gebeuren om de rechten van nog levende betrokkenen in die dossiers te beschermen, zeker als hun persoonsgegevens direct herleidbaar zijn tot strafbare feiten. Zo moet herleidbaar zijn wie digitaal naar informatie zoekt en mogen digitale persoonsgegevens niet via zoekmachines als Google te vinden zijn. En er moet een speciale tool komen die kwetsbare persoonsgegevens herkent en die kan anonimiseren. Er zijn passende waarborgen nodig „voor informatie die betrekking heeft op bijzondere of strafrechtelijke persoonsgegevens van mogelijk nog levende betrokkenen” luidt het letterlijke advies uit de notitie. Maar niet alle adviezen zijn opgevolgd.

Het is de vraag of de Autoriteit Persoonsgegevens, dat inmiddels wel over dat vertrouwelijke advies beschikt, volgende week genoegen neemt met de manier waarop nu wordt omgegaan met de privacyrechten van nog levende betrokkenen.

Het is een risicovolle onderneming

Charles Jeurgens
hoogleraar archiefwetenschap UvA

„Het is een risicovolle onderneming”, constateerde professor Charles Jeurgens, hoogleraar archiefwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam, afgelopen juni in een wel openbare externe risicoanalyse. Die was gemaakt op verzoek van het Nationaal Archief en de Werkgroep Herkenning, een platform van nabestaanden van ‘foute Nederlanders’.

Documenten uit het Nationaal Archief worden ingescand in de scanstraat.

Miljoenen documenten met informatie uit strafdossiers zijn ingescand bij het Nationaal Archief.

Foto’s: Dieuwertje Bravenboer

Ook Jeurgens concludeert dat er „het risico is dat de rechten en vrijheden van betrokkenen worden aangetast, met mogelijk reputatieschade”. En dat ook het Nationaal Archief als verwerkingsverantwoordelijke „het risico loopt dat hij op de vingers kan worden getikt door de Autoriteit Persoonsgegevens of geconfronteerd kan worden met rechtszaken”.

Tegelijkertijd zegt Jeurgens in een toelichting dat er geen jurisprudentie voorhanden is „waarmee te voorspellen is hoe rechters straks oordelen”. Europese regelgeving maakt het volgens Jeurgens mogelijk om privacywetgeving op te rekken als het om historische archieven met betrekking tot Holocaust en genocide gaat. Maar dan moet Nederland die Europese regelgeving wel implementeren in de Nederlandse wetgeving en dat is tot nu toe nog niet gebeurd.

Digitale ontsluiting van belang

Het Centraal Joods Overleg (CJO) heeft inmiddels opgeroepen om dat alsnog te doen bij de behandeling van de nieuwe Archiefwet, begin volgend jaar in de Tweede Kamer. Dat kan volgens het CJO op korte termijn „en dus met minimale vertraging”.

Dat zou niet alleen meer armslag bieden bij digitale beschikbaarheid van die strafdossiers na de oorlog, maar ook voor andere oorlogsarchieven die binnenkort openbaar worden, zoals die van het Rode Kruis.

Met name voor Joodse nabestaanden is digitale ontsluiting van die strafdossiers van belang omdat er nu alleen nog maar op naam van verdachten gezocht kan worden, niet op die van slachtoffers. „Dat is een grote belemmering om de geschiedenis van hun vermoorde familieleden te weten te komen”, aldus het CJO. „Complete openheid is het recht van overlevenden, nabestaanden en alle burgers om volledig te begrijpen wat er gebeurd is in de donkerste dagen van de Nederlandse geschiedenis.”

Na het debat met minister Bruins begint het gesprek over zijn begroting pas echt – zonder hem

admin
November 28, 2024
0

De oppositie in de Tweede Kamer vond het donderdagochtend een merkwaardige situatie. De minister van Onderwijs die in de grote debatzaal zijn bezuinigingen op onderwijs en wetenschap zou gaan verdedigen, terwijl achter de schermen nog volop over die bezuinigingen werd onderhandeld – door anderen. De fractievoorzitters van de coalitiepartijen hadden woensdag de hele dag gesprekken gevoerd met vier oppositiepartijen over alternatieven voor de bezuinigingen, de verwachting was dat ze daar donderdag mee verder zouden gaan. Kon het debat niet beter uitgesteld worden tot die onderhandelingen afgerond waren? Of anders naderhand nogmaals heropend worden?

Maar de coalitie wilde niet meegaan in die verzoeken. Er waren dinsdagavond in het eerste deel van het debat allerlei vragen gesteld aan de minister en die moest hij nu beantwoorden. De minister zelf zag ook geen probleem. Hij liet niet merken of hij het vervelend vond dat er achter zijn rug om onderhandeld werd. Ook was niet aan hem te zien of hij zich het verwijt aantrok van PVV, VVD en BBB dat in de wandelgangen rondging. De minister had volgens de coalitiepartners moeten zorgen dat zijn begroting voldoende draagvlak kreeg, zo viel daar te horen. Nu waren er binnen de oppositie twee blokken gevormd die beiden dreigden de begroting weg te stemmen als die half december in de Eerste Kamer zou worden behandeld.

Monsterverbond

En zo begon Eppo Bruins (NSC) bij het debat ogenschijnlijk onverstoorbaar aan zijn uiteenzetting waarom de bezuinigingen op onderwijs noodzakelijk zijn, en hoe hij die wil uitvoeren. Het kabinet kiest ervoor om te investeren in veiligheid, de bestaanszekerheid van mensen en het gezond houden van de overheidsfinanciën, zei hij, en daarom moet er bezuinigd worden op onderwijs. „Maar we moeten het ook in perspectief blijven zien. Er gaat nog steeds heel veel geld naar onderwijs en wetenschap.”

Dogukan Ergin (Denk) vroeg of de minister zich niet „onder curatele gesteld” voelde door de fractievoorzitters die aan het onderhandelen waren over „zijn” begroting. Bruins liet zich niet van de wijs brengen: „Ik vind het belangrijk om het parlementaire proces op een ordentelijke manier te doorlopen. En ik sta vandaag hier in de Tweede Kamer om onze OCW-begroting te verdedigen en om zoveel mogelijk fracties te overtuigen van de inzet van het kabinet. Hoe het in de Eerste Kamer gaat lopen, dat kan ik niet voorspellen.”

Langstudeerboete

Bruins ging niet dieper in op die voorstellen. De ergernis van de oppositie daarover werd nog versterkt doordat hij ook niet veel duidelijkheid kon geven over de manier waarop hij een van de meest omstreden bezuinigingsplannen wil uitvoeren: de verhoging van het collegegeld voor studenten die langer over hun studie doen dan daarvoor staat.

Volgens Bruins blijkt de invoering van deze ‘langstudeermaatregel’ (door tegenstanders omgedoopt tot ‘langstudeerboete’), die de schatkist jaarlijks bijna 300 miljoen euro moet besparen, ingewikkelder dan gedacht en kan die op zijn vroegst in het studiejaar 2028/29 ingaan. Maar in het hoofdlijnenakkoord is vanaf 2026 al een deel van deze bezuiniging ingeboekt.

Bruins zei dat hij daar niet onderuit kan. „Dus we zullen alternatieve bezuiniging moeten vinden op de OCW-begroting. Dat schoot D66 en GroenLinks-PvdA in het verkeerde keelgat, zij vonden dat „onbehoorlijk bestuur”, omdat het bij studenten en onderwijsinstellingen onzekerheid geeft over de toekomst.

Het debat leidde niet tot toenadering tussen coalitie en oppositie. Pogingen om tot een oplossing te komen vonden opnieuw plaats elders in het Kamergebouw. Eerst kwamen achter de schermen de fractievoorzitters van de coalitie bij elkaar, vervolgens de financieel woordvoerders. Aan het eind van de middag was ook het ‘monsterverbond’ aan tafel uitgenodigd.

De verwachting is dat de onderhandelingen de komende dagen zullen doorgaan. Mocht er voor de stemming over de begroting, die staat gepland op donderdag 5 december, een deal liggen, dan wil GroenLinks-PvdA het debat heropenen. De vraag is of de coalitie daar dan wel mee instemt.