‘Een kleine dosis nepnieuws kan helpen tegen de verspreiding van desinformatie’

Voorkomen is beter dan genezen, ook als het gaat om desinformatie. Dat is de boodschap van de Nederlandse sociaal psycholoog Sander van der Linden, die in Cambridge werkt aan technieken om mensen immuun te maken voor nepnieuws. Niet weerleggen achteraf, debunking, maar prebunking.

Hij maakte naam met publicaties over de theorie en toepassingen als filmpjes op YouTube en de games Bad News en Go Viral!, de laatste tegen nepnieuws over Covid-19. Gebruikers leren manipulatie en desinformatie herkennen aan de hand van indicatoren als emotionele taal, contradicties en valse tegenstellingen.

De techniek maakte de afgelopen jaren furore, maar is niet onomstreden. Het ‘vaccineren’ heeft effect, maar beperkt en kalft weer af zonder het toedienen van boosters. Factcheckers, die achteraf toeslaan, hebben bovendien soms moeite met het idee om mensen alvast een kleine dosis desinformatie toe te dienen. In zijn nieuwe boek Immuun voor nepnieuws, dat eerder al in Engeland verscheen, zet Van der Linden de wetenschappelijke theorie achter prebunken uitgebreid uiteen en geeft hij een handzame lijst van elf ‘antigenen’ om de verspreiding van misinformatie te voorkomen (onder meer ‘vermijd filterbubbels’ en ‘beloon nauwkeurige informatie’).

De kiem voor de ‘nieuwe wetenschap van prebunking’, legt Van der Linden uit in een online gesprek, werd gelegd in de jaren vijftig, toen in de VS experts een ‘vaccin’ zochten tegen communistische ‘hersenspoeling’ van Amerikaanse krijgsgevangenen in de Korea-oorlog. Het idee: geef mensen preventief een verdunde dosis desinformatie, mét middelen om die te kunnen ontzenuwen. Dat voorkomt dat de misleidende informatie wordt ‘gecodeerd’ in het brein en, al meteen „spinnenwebben trekt in het mentale model”.

Dat werd opnieuw actueel met de onrust over Russische desinformatie en complottheorieën tijdens de coronapandemie. Inmiddels heeft de onderzoeksgroep van Van der Linden video’s en games ontwikkeld die worden gebruikt door overheden en bedrijven, met name Google. Twitter deed zelf al heel veel, zegt Van der Linden, „maar iedereen die daarbij betrokken was, is door Musk ontslagen. Daar gebeurt nu niets meer.”

We hebben besloten dat we hier geen winst op willen maken

Over de term gesproken: is ‘vaccinatie’ niet een ongelukkige metafoor?

„Nou ja, die is al veel ouder. In de literatuur heet de theorie zo: inoculation, inenting. Een van de pioniers was Yale-psycholoog Bill McGuire, die in 1970 schreef over een ‘vaccin tegen hersenspoeling’. De analogie is ook correct: het gaat erom hoe informatie zich hecht en verspreidt. Om dat te onderzoeken gebruiken we dezelfde modellen als de epidemiologie. Ja, de Britse en Amerikaanse uitgevers waren wel bezorgd dat de term mensen zou afschrikken. Met de Engelse titel, Foolproof, omzeil je dat. De Nederlandse uitgever had er geen problemen mee.”

Jullie hebben goede contacten met Google. Hoe zakelijk is dat?

„Helemaal niet. We hebben besloten dat we hier geen winst op willen maken. Wat we hier maken staat iedereen ter beschikking, als educatieve tools. We willen ook niet dat onze onafhankelijkheid wordt gecompromitteerd. Google steunde ons onderzoek wel met een beurs, maar zonder winstoogmerk of commerciële doeleinden. Het resultaat is ook niet voor dat bedrijf geoormerkt, het is allemaal open source.”

Wat is nu het sterkste bewijs dat prebunken werkt?

„Bij laboratoriumtests is dat heel sterk, maar het beste bewijs zijn onze YouTube-filmpjes. Het effect is geringer dan in labtests, maar mensen worden wel gevoeliger voor desinformatie, ze leren het herkennen. Dat zwakt op den duur wel af, dus je moet ze boosters geven, om in de metafoor van vaccins te blijven.”

Lees over het onderzoek, met YouTube-voorbeelden: Met korte filmpjes vooraf kun je mensen bestand maken tegen online desinformatie

We proberen alles ook licht en toegankelijk te presenteren en er humor in te brengen

Hoe lang zijn die nodig?

„Dat zijn we nu aan het onderzoeken. Duidelijk is dat je mensen moet prikkelen om zichzelf te blijven beschermen. Je hoeft niet telkens alles opnieuw te doen, het kan een klein testje zijn, een stukje van een filmpje bekijken om het geheugen te stimuleren. De vraag is natuurlijk wanneer je immuun bent geworden en of het ook mogelijk is om groepsimmuniteit te bereiken. Om dat te testen heb je grootschalige campagnes nodig. Dat is lastig, want socialemediabedrijven en overheden werken moeilijk samen. Je kunt je ook voorstellen dat burgers de technieken zelf gaan verspreiden, elkaar inenten. Sociale besmetting, maar dan in positieve zin.”

Factcheckers zijn vaak sceptisch over prebunken. Uiteindelijk moet je toch achteraf controleren of een bewering klopt.

„Zij hebben soms moeite met het idee dat je mensen een kleine dosis desinformatie geeft, dat begrijp ik heel goed. Maar je werkt die desinformatie in de prebunk dus tegelijk tegen, om immuniteit te bereiken. Ik zeg ook niet dat prebunken dé oplossing is. Factchecken blijft super belangrijk. Maar prebunken kan een goede eerste verdedigingslinie zijn. Overigens merk ik dat factcheckers wel positiever zijn nu ze zien hoe we het in de praktijk aanpakken.”

Die aanpak is erg cognitief. Terwijl polarisatie juist een affectief proces is: mensen accepteren of weigeren informatie al naar gelang hun emotie of wereldbeeld.

„Dit komt uit de cognitieve hoek, dat is waar. Bepaalde mensen zul je er niet mee kunnen bereiken. Er is wel een minder cognitieve, sociale dimensie, dat is de groepsimmuniteit, het verspreiden door mensen onderling. En we proberen alles ook licht en toegankelijk te presenteren en er humor in te brengen. Maar de kern is cognitief, dat zal ik niet ontkennen.”

Het is altijd mogelijk dat mensen innovatieve technieken gaan gebruiken voor foute doeleinden

Kan prebunken niet riskant zijn in handen van overheden?

„Met onze filmpjes en spellen willen we politiek heel neutraal blijven. Het gaat niet om je standpunt over klimaat of andere controversiële onderwerpen. Ons doel is niet mensen ergens van te overtuigen, maar ze tools aan te reiken tegen manipulatie.”

Kun je ook te veel prebunken, zodat mensen niets meer geloven?

„Ja, kun je mensen té sceptisch maken? Daar hebben we discussie over. Er zijn collega’s die daar bevreesd voor zijn en anderen die zeggen: nee, scepsis is óók goed als het gaat om sensationele koppen of artikelen in de reguliere media.”

Kan een sekte als QAnon prebunking kwaadaardig gebruiken, tegen overheidsinformatie?

„Het is altijd mogelijk dat mensen innovatieve technieken gaan gebruiken voor foute doeleinden. Daarom is het juist belangrijk om zoveel mogelijk mensen er preventief mee te bereiken. Prebunken kan mensen ook stimuleren om zelf meer aan bronnenonderzoek en verificatie te gaan doen bij complottheorieën. Dat is ook een voordeel.”