Uit de schoorsteen op het dak van de Sixtijnse Kapel in het Vaticaan is woensdagavond zwarte rook gekomen. Dit betekent dat de kardinalen die bijeen zijn gekomen in het conclaaf, op de eerste dag van hun beraadslaging nog geen nieuwe paus hebben gekozen. Het rooksignaal werd gegeven rond 21.00 uur, op dat moment werd het al donker op het nabijgelegen Sint-Pietersplein.
De uitslag van de eerste stemronde werd rond 19.00 uur verwacht, maar liet om onduidelijke reden meer dan twee uur langer op zich wachten. Italiaanse media speculeerden op dat moment al dat er misschien überhaupt geen stemming had plaatsgevonden.
Enkele duizenden gelovigen verzamelden in de loop van de dag op het Sint-Pietersplein om via grote tv-schermen naar de schoorsteen te turen. Op het moment dat de schoorsteen zwarte rook blies, ontstak de menigte in luid gejuich.
De stembriefjes van de 133 stemgerechtigde kardinalen, een groter aantal dan bij eerdere conclaven het geval was, zijn verbrand in een kachel – vandaar de zwarte rook. Zouden de kardinalen het in de eerste stemronde uitzonderlijk wel eens zijn geweest over de nieuwe man die de Katholieke Kerk de komende jaren moet leiden, dan werd een signaal met witte rook gegeven.
Deuren gesloten
De kardinalen verzamelden eerder op woensdag voor de start van het conclaaf, waarbij een opvolger wordt gekozen voor Franciscus. Hij overleed op Tweede Paasdag. De deuren van de Sixtijnse Kapel werden ceremonieel gesloten en het internet in het Vaticaan werd afgesloten. Het is de kardinalen verboden contact met de buitenwereld te hebben.
Witte rook volgt pas als een tweederdemeerderheid voor een specifieke kandidaat kiest. Daarvoor zijn de stemmen van zeker 89 mannen nodig. De stemgerechtigde kardinalen kiezen iemand uit hun midden.
Woensdag was de eerste dag van het conclaaf, en op die dag vond zoals gebruikelijk één stemronde plaats. Vanaf donderdag kan vier keer per dag worden gestemd zolang er niet voldoende steun is voor één kandidaat: twee keer in de ochtend en twee keer in de middag. Vroeger duurde het conclaaf soms langer dan een week. De twee meest recente pausverkiezingen, die van Franciscus en Benedictus XVI, waren in twee dagen voorbij.
Lees ook
Wachten op witte rook: mogelijk komt die nog deze week, maar er zijn meerdere ‘papabili’
Het is altijd weer heftig om te zien hoe dicht de wederzijdse haat onder de oppervlakte ligt bij India en Pakistan. ‘Jai Hind!’, ‘Leve India!’ klonk het op sociale media in India na de luchtaanvallen die woensdag 31 dodelijke slachtoffers maakten in Pakistan. „Hier zullen ze voor boeten”, was de reactie van de Pakistaanse premier. India: „Als Pakistan reageert, zal India reageren.”
Escalatie ligt altijd op de loer als de twee landen ruzie hebben om Kasjmir, het schitterende maar getroubleerde voormalige prinsdom dat al sinds de onafhankelijkheid van de Britten in 1947 het belangrijkste twistpunt is. Telkens weer kijkt de wereld met spanning toe of de twee kernmachten zich zullen weten te beheersen. Ze hebben al drie oorlogen gevoerd om Kasjmir, wordt dit de vierde?
En altijd is daar Washington, dat meteen publiekelijk maant tot terughoudendheid van beide partijen en achter de schermen op diplomatiek niveau hard aan het werk gaat om de situatie te sussen.
Ditmaal loopt het anders. „Het is jammer”, zei president Trump desgevraagd. „Ik hoop dat het heel snel ophoudt.” Een dag later voegde hij toe: „Als er iets is dat ik kan doen om te helpen zal ik dat doen.” Het zijn vrijblijvende, makkelijke opmerkingen.
En dat terwijl dit de meest ernstige situatie rond Kasjmir is in zeker twintig jaar. De directe aanleiding is een aanslag in april, waarbij moslimmilitanten 26 toeristen doodschoten in het Indiase deel van Kasjmir. India zoekt de daders in terreurorganisaties die opereren vanuit Pakistan, waaronder Lasjkar-e-Taïba, dat al vele bloedbaden in India heeft aangericht. Pakistan ontkent betrokkenheid.
Ter vergelding liet premier Narendra Modi negen aanvallen uitvoeren op doelwitten in het door Pakistan bestuurde deel van Kasjmir, maar ook in de belangrijke provincie Punjab. Pakistan op zijn beurt claimt meerdere gevechtsvliegtuigen en drones te hebben neergehaald. Later kwamen daar nog drones bij die volgens Pakistan boven Lahore en Karachi vlogen, twee miljoenensteden die niets met Kasjmir te maken hebben. Grondgevechten tussen militairen langs de bestandslijn in Kasjmir hebben inmiddels zeker twaalf levens gekost.
Elke aantredende Amerikaanse president weet dat hij vroeg of laat met Kasjmir te maken kan krijgen. Voor Trump is dit de eerste internationale crisis die nieuw uitbreekt sinds het begin van zijn tweede termijn, een gelegenheid om te laten zien hoe hij zoiets oplost. Maar zijn opstelling is zo hands-off, dat India de ruimte lijkt te hebben gevoeld om na de aanslag harder terug te slaan dan gebruikelijk.
Dat is zorgwekkend, niet alleen ten aanzien van kruitvat Kasjmir, ook met het oog op alle andere sluimerende conflicten in de wereld. De manier waarop de Amerikaanse president Rusland en Israël hun gang laat gaan in Oekraïne en Gaza was in dit opzicht al veelzeggend. Nu staan er twee kernmachten tegenover elkaar.
Andere wereldleiders roepen nog wel op tot kalmte. De Britse premier Starmer, de nieuwe Duitse bondskanselier Merz, VN-leider Guterres, Frankrijk, China en de Europese Unie deden dit al. Maar zij hebben nu eenmaal niet de invloed die de Verenigde Staten nog altijd als enige hebben. De achteloosheid die Trump aan de dag legt ten aanzien van Kasjmir laat eens te meer zien dat de wereld onder zijn leiding een onveiliger plaats is geworden.
Dinsdag ging ik naar bioscoop Lux in Nijmegen om de documentaire Food for Profit te zien, daarin worden misstanden in de Europese veehouderij blootgelegd. Volgens mijn mental coach kan ik veehouderijdocumentaires beter mijden. Van de eerste die ik keek, werd ik op slag vegan. Twee docu’s later moest ik mijn woede sublimeren door vier jaar aan een roman te werken waarin de personages een spoor van vernieling door de veehouderij trekken: slachthuizen worden in de as gelegd, diertransporten gekaapt – dat werk. Het was fictie, maar toch. Volgens de Hagenees kon ik slechts een veehouderijdocumentaire verwijderd zijn van zelf met een krat molotovcocktails op de bagagedrager een slachthuis bezoeken. „Dan glij je uit over een plas zelf gemorste benzine en breek je je heup.”
Food for profit bleek voor een goed deel met verborgen camera’s gedraaid door undercovermedewerkers. Lijdende dieren, lijdende arbeiders, lijdende omwonenden, woestijnen rond gedumpte mest, antibiotica-resistentie, virussen, gewetenloze lobbyisten: ze komen allemaal voorbij in deze aanklacht tegen een industrie waarvoor Europese wetten optioneel lijken te zijn, maar die wel miljarden aan Europese subsidies binnensleept. Wie denkt dat het in Europa wel goed zit met de veehouderij, kan bij Food for Profit een gezonde portie ontnuchtering halen
Na de vertoning werd een gesprek met het publiek gehouden volgens wat werd aangekondigd als de ‘actieve-hoop-methode’. Kennelijk moesten we hoopvol worden. De gespreksleiders waren leden van Extinction Rebellion. We mochten positieve voornemens, woede en frustratie met elkaar delen. Er ging een knot draad door de zaal. Wie gesproken had, kon die doorgeven. Zo zou er een web ontstaan dat ons met elkaar in verbond. Mijn voornemen niet aan die flauwekul mee te doen hield stand tot een gespreksleider, alsof dat positief was, meldde dat hij vegetariër was.
Ik ben acht jaar vegetariër geweest in de veronderstelling dat ik daarmee geen dierenleed veroorzaakte. De zuivelindustrie kon mij acht jaar suf manipuleren, tot mijn schaamte. In Nijmegen kreeg ik een herbeleving. Zelfs in een zaal waar iedereen zojuist nog op groot scherm melkkoeien met ontstoken uiers in hun eigen stront had zien verpieteren, leken aanwezigen, tot aan de klimaatactivistische gespreksleiders toe, de wreedheden van zuivel acceptabel te vinden.
Dankzij mijn minieme voorzetje en een relvegan op de achterste rij, ontspoorde het zaalgesprek in geschreeuw over dierenrechten.
„Een kalf mist zijn moeder meer dan jij je kaas!”, riep ze.
„En jij moet meer compassie tonen!” Daarmee werd compassie met mensen bedoeld, niet met koeien. De vegan achterin had gelijk. Zuivel en vlees zijn dezelfde industrie. Melkkoeien en vleeskoeien eindigen in dezelfde slachthuizen. Melkkoeien zijn alleen langer onderweg omdat ze eerst een paar jaar voor hun melk worden uitgebuit. Als vegetariër subsidieer je die industrie nog steeds. Klimaatactivisten zouden dit moeten weten. Zeker als ze gesprekken organiseren na veehouderijdocumentaires. De discussie werd in hoop en verbintenis gesmoord. We moesten het weer over kleine positieve veranderingen hebben.
De hardwerkende documentairemakers vragen niet om hoopgevende praatjes. Ze vragen burgers screenings te organiseren en discussies aan te wakkeren over het stoppen van veehouderijsubsidies. Ze willen hierover burgerberaden organiseren. Ik zie liever de hele handel verboden worden en een Europa waar wie dierlijke producten consumeert zich daarvoor moet registreren en alleen nog onder zonder toezicht dieren mag aanraken, maar ik reageer wat heftig op veehouderijdocumentaires. Helemaal als die worden afgesloten met geklets dat erop uit is de terechte en door de filmmakers zorgvuldig opgebouwde woede te temperen.
Jozias van Aartsen valt een moment stil. Of hij soms wakker ligt van Gaza, wil NRC weten tijdens een gesprek in de zonnige binnentuin van een Haags café. Dan zegt hij: „Van deze ellende wel, ja. Ik vind het echt verschrikkelijk wat daar gebeurt. Je voelt je machteloos”.
Even daarvoor heeft de 77-jarige oud-minister van Buitenlandse Zaken, voormalig VVD-leider en burgemeester van Den Haag een brief uit de binnenzak van zijn crèmekleurige colbert gehaald en deze opengevouwen op tafel gelegd. Het betreft een open brief die vorige maand in Trouw werd gepubliceerd. Daarin roept de VVD’er met oud-ministers Jan Pronk (PvdA), Laurens Jan Brinkhorst (D66) en Bernard Bot (CDA) en voormalige ambassadeurs en diplomaten het kabinet-Schoof op Israël te trotseren om „de genocidale oorlog te stoppen”. „Na het eenzijdig beëindigen van de wapenstilstand heeft Israël alle schijn laten varen een beschaafd land te zijn”, schreven de oud-ministers.
Sinds de Hamas-aanval van 7 oktober 2023 heeft Israël in Gaza ruim 51.000 Palestijnen gedood. Het Nederlandse kabinet bleef zich lange tijd beroepen op Israëls ‘recht op zelfverdediging’. Nu de humanitaire situatie in Gaza steeds verder verslechtert, groeit de onvrede in de Nederlandse samenleving over dat standpunt, zo blijkt uit opinieonderzoek. Deze week zette minister van Buitenlandse Zaken Caspar Veldkamp (NSC) een koerswijziging in: in een brief aan de Europese Commissie riep hij op te onderzoeken of Israël door de mensenrechtenschendingen in Gaza nog wel voldoet aan de voorwaarden van het Associatieverdrag met de EU.
Van Aartsen is „blij” dat Veldkamp „toch in actie is gekomen.”„Dit gaat verder dan we tot op heden hebben gehoord. Ik ben benieuwd of hij deze lijn doorzet, want dit gaat totaal de verkeerde kant op. En Schoof blijft magertjes reageren.”
Dat VVD’er Van Aartsen zich zo duidelijk uitspreekt, is bijzonder – in de VVD-kamerfractie was kritiek op Israël tot nu toe zeldzaam. En eerder weigerde Van Aartsen zelf ook om een gezamenlijke verklaring over Gaza te tekenen, omdat de aanslagen van Hamas daarin niet werden veroordeeld. „Ik vond dat wel gezegd moest worden waar de oorsprong van dit probleem lag, en dat is op 7 oktober. Zolang dat er niet in stond, deed ik niet mee.”
Waarom tekende u nu wél?
„Het geweld tegen Gazanen is nu zó disproportioneel. Zo beyond de verplichtingen die Israël heeft ten opzichte van het humanitair recht en de mensenrechten. Mijn oproep is: alsjeblieft houdt daarmee op Israël, want je schaadt je eigen positie.”
Minister Veldkamp (Buitenlandse Zaken, NSC) heeft lang volgehouden dat het beter is om Israël achter de schermen aan te spreken.
„Ik heb het idee dat Veldkamp hetzelfde meemaakt als wat mij in mijn tijd als minister van Buitenlandse Zaken [1998 – 2002] is overkomen.
„Als minister reageerden mijn Israëlische collega’s wel als ik zei dat het geweld tegen de Palestijnen moest stoppen. Maar dat gebeurde vervolgens niet. We hebben allerlei overleg gehad, maar opgeschoten zijn we niet.”
Nederland had al wel de controle op wapenexport naar Israël aangescherpt.
„Ja, maar niet helemaal gestaakt. Zelf stoppen met het leveren van F-35-onderdelen [de Staat is in cassatie gegaan tegen een exportverbod van het Haags Gerechtshof] zou een directe daad zijn waarvan Israël misschien denkt: ‘verdorie, we hebben die onderdelen toch nodig’.”
Deze coalitie had nooit mogen ontstaan. Nu zien we op dit thema de gevolgen van die keuze
Wilders reageerde woedend op Veldkamps brief aan de EU. Kan een coalitie met de PVV wel doorbijten als het om Israël gaat?
„Deze coalitie had nooit mogen ontstaan. Dat heb ik anderhalf jaar geleden al helder gezegd. De samenstelling van deze coalitie [PVV, VVD, NSC en BBB] is een keuze. Nu zien we op dit thema de gevolgen van die keuze. Ook Veldkamp blijft erin zitten.”
Hebben sancties geen nadelige gevolgen voor Nederland, zoals een verslechterde verstandhouding met de VS?
„Nederland is een trouwe bondgenoot, dus dat zal heel erg meevallen. We moeten niet zo bang zijn om onze gevoelens voor Israël duidelijk te maken. Ongetwijfeld heeft het te maken met de druk die Wilders op het kabinet legt, maar verder kan ik echt niet begrijpen waarom we dat niet doen.”
VVD-fractievoorzitter Dilan Yesilgöz hoor je ook niet over het lot van Gazanen.
„Dat is heel teleurstellend. Laat ik het zo zeggen: de fractievoorzitter weet hoe ik erover denk. Ik weet niet wat de overwegingen zijn, maar het is duidelijk dat de VVD-Kamerfractie een grote afstand heeft tot degenen die zeggen dat wat in Gaza gebeurt niet kan en dat wij meer zouden moeten doen.
„Ik ben benieuwd wat haar [Yesilgöz] reactie is op de stellingname van het CDA [het kabinet moet zich duidelijker uitspreken tegen Israël, schreef het CDA in Trouw]. Voor de VVD is het verstandig dichter bij CDA en GroenLinks-PvdA te gaan staan. Ik heb het idee dat ze de laatste tijd meer contact met de middenpartijen zoeken op dit thema, net zoals bij de gezamenlijke steun voor Oekraïne.”
Is Gaza een kabinetsbreuk waard?
„Dat is een heel belangrijke gewetensvraag. Het hangt er ook van af hoe de discussie in de samenleving verder loopt. Nu ook het CDA een heel heldere positie inneemt, zal dat zeker tot politieke problemen kunnen leiden.
„Ik zie het schuiven. Het is noodzaak om het politieke midden elkaar weer te laten vinden.”
Heeft u Yesilgöz hier al over gebeld?
„Nee, dat doe ik alleen in heel zeldzame gevallen. Ik ben niet zo van de bemoeienis door oude VVD-types.”
De VVD zit in een coalitie die u niet zint en neemt over Israël een standpunt in dat u niet zint. Blijft u VVD-lid?
„Ja, er is geen enkele andere partij waarvan ik op dit moment lid zou willen zijn. Ik heb me altijd aan de vrijzinnig-democratische kant van de VVD bewogen. Zo zijn er meer. Ik heb wel het idee dat er binnen de VVD meer mensen zijn die zoals ik [over Israël] denken.”
