Zonder sneeuw verdwijnt de zalm uit de Schotse rivieren

Ze zijn er klaar voor. Voor hun tweede dag vliegvissen op zalm in de rivier de Dee, in de highlands van Schotland. Stevige schoenen. Want de stenen zijn glad. Een bril of zonnebril. Want als je jezelf aan de haak slaat doe je dat liever niet in je ogen. Een waterdicht pak tot bijna aan de oksels. Maar die hebben ze eigenlijk niet nodig, de rivier staat laag.

Sandor en Dion van der Ham, twee broers uit Capelle, hopen op een betere dag dan gisteren. Toen hadden ze één zalm. Zeg maar zalmpje. Sandor houdt zijn duim en wijsvinger uit elkaar. „Hij was acht centimeter. Maar het was een fantastische dag”, zegt Sandor. „Geen telefoonontvangst, je bent deel van de natuur, je denkt aan niets anders dan het vissen.”

Op de rivier is het al 25 jaar catch and release. De gevangen vis moet na de foto terug de rivier in. Wat ze hiervoor betalen? Dion mag het niet horen, want hij heeft dit uitje cadeau gekregen van zijn broer. Sandor wil het best vertellen. 600 pond voor twee dagen, voor alleen het vissen. „Maar dat is het waard.”

Schotland is een populaire vakantiebestemming. Een kustlijn van 6.500 kilometer, oude gebergten, grote en kleine meren. De natuur is overweldigend. De Schotse regering voorzag al in 2009 dat de klimaatverandering kansen zou bieden. In een rapport stelde de regering dat Schotland een economische impuls kon krijgen door zich meer op toerisme te richten, omdat het in landen als Spanje en Italië in de zomer niet meer uit te houden zou zijn.

Na de dip door de pandemie gaat het weer goed met het toerisme, stelt de nationale toerisme-organisatie VisitScotland. Het aantal bezoekers lag in 2022 met 3,2 miljoen nog wel iets onder 2019 maar ze bleven langer en gaven meer uit, in totaal circa 3,6 miljard euro. Het bezoek uit de Verenigde Staten en Europa is hersteld. Uit Azië en Australië blijven toeristen nog weg.

VisitScotland weet niet of de hoge temperaturen in Zuid-Europa een rol spelen voor de bezoekers. Daar is geen gericht onderzoek naar gedaan. VisitScotland schrijft op de eigen website dat er vaak grappen worden gemaakt over het Schotse weer, maar „de meeste zijn gelukkig niet waar”. Het klimaat is juist vrij gematigd, stelt de organisatie, maar wel veranderlijk.

„Een regenvakantie in Schotland? Dat is zelden meer het geval”, zegt Marc Metzger, hoogleraar milieu en samenleving in Edinburgh. „Droge warme zomers worden in Schotland de norm.” Metzger is Nederlander en vertrok zestien jaar geleden naar Schotland. „Zelf ben ik net terug van vakantie in Nederland, Duitsland en Frankrijk en het was elke dag boven de 30 graden. Dan is het toch wel heerlijk als je terugkomt met 22, 23 graden en een zon die schijnt.”

Niet alleen hosanna

Maar het is niet alleen hosanna. Ook in Schotland staat de natuur door klimaatverandering onder druk. De winters worden milder, de zomers droger. Ook Schotland kent inmiddels bosbranden die moeilijk onder controle zijn te krijgen. „Het klinkt raar”, zegt Metzger, „maar in Schotland is er wel degelijk soms een watertekort. Schotten zijn minder goed in het vasthouden van water dan Nederlanders. Er was ook heel lang geen noodzaak toe.”

Sommige bijzondere dieren worden zeldzamer. De papegaaiduiker – een koddige vogel met een grote oranje snavel – dreigt hier te verdwijnen. De populatie korhoenders – waar Schotten graag op jagen – krimpt. En de zalm heeft het zwaar.

De rivier de Dee staat eind juni veel te laag en is te warm, zoals in alle rivieren in Schotland. Er is weinig zalm en forel. Archie Hay maakt zich grote zorgen. Hij staat met zijn laarzen, Schotse knickerbocker en dikke zonnebril bij de rivier. Archie Hay is de 66-jarige ghillie van Crathie, in de buurt van het koninklijke kasteel Balmoral. Een ghillie beheert een beat, een sectie van de rivier waar zijn werkgever de visrechten van heeft. Archie Hay gaat over een stuk van een kilometer of tien dat eigendom is van een grootgrondbezitter.

„Het gaat heel slecht. De zalm heeft stress als het water 20 graden wordt. Dan gaan sommige dood. Er is dit jaar te weinig sneeuw gevallen dus te weinig smeltwater om de rivier koud te houden.”

Waarom dan toch vissen? Je moet het ervaren, zegt Hay. „Het kruipt onder je huid. De adrenaline als je beet hebt. Het is geweldig.” En het is zijn werk, al 27 jaar. En hij wil nog wel een paar jaar door. „We hebben veel vaste klanten, die blijven niet zomaar weg, maar als ze echt niks meer vangen dan is er op een gegeven moment natuurlijk geen lol meer aan.” Hay heeft het in die 27 jaar langzaam maar zeker minder zien worden, met een versnelling in de afgelopen vijf jaar. „In een gewoon jaar zouden we in juni op de Dee ongeveer drieduizend zalmen hebben gevangen, nu nog niet eens vijfhonderd.”

Aristocratisch tijdverdrijf

Het vliegvissen in Schotland leidt niet tot massatoerisme. Het is van oudsher een aristocratisch tijdverdrijf. Nu is het nog steeds een vorm van luxe-toerisme, want het is duur. De broers Van der Ham betalen 150 pond per dag per persoon. En dan is de Dee nog goedkoop ook. Er zijn rivieren waar je in het hoogseizoen 500 tot 1.000 pond per dag moet betalen, zoals op de Tweed langs de grens van Schotland en Engeland.

Het zalmvissen zorgt voor belangrijke inkomsten, voor de eigenaren van de visrechten, de ghillies en ook de hotels en de restaurants. „De inkomsten zijn van groot belang voor onze lokale economie. Voor de Deeside is het berekend op ongeveer 10 miljoen pond per jaar”, zegt Debbie Cooper van de River Dee Trust op de dag dat een 24-uurs visevenement wegens de lage waterstanden is afgelast. „We zijn erg bezorgd. Op veel dagen is het verboden te vissen omdat het te warm is. Die paar seconden dat je een zalm uit het water haalt, kunnen fataal zijn.”

De River Dee Trust, dat een deel van de visinkomsten investeert in de natuur, is begonnen met het planten van een miljoen bomen in de hoger gelegen zijrivieren van de Dee, om meer schaduw te creëren. „Dan blijft het koeler. Dat is heel belangrijk voor jonge vissen”, vertelt Cooper. Dan worden ze sterker voordat ze naar zee gaan en is er meer kans dat ze kunnen terugkeren naar de plek waar ze geboren zijn, om te paaien. Ze hopen ook dat de gevallen bladeren in de rivier extra voedingsstoffen geven. Veel meer is er niet te doen. De ghillies weten nog wel een maatregel: het afschieten van zeehonden en dolfijnen. Die zijn er veel in de riviermonding en zijn dol op zalm. Zou de Dee River Trust dit willen doen? Cooper moet lachen. „Het is te controversieel. In dit land mogen we dat niet doen. Ze zijn beschermd.”

Racebaanmentaliteit

Staat bij de Deeside en bij andere rivieren de natuur en daarmee het toerisme onder druk, op andere plekken in Schotland moeten autoriteiten juist waken voor overtoerisme. Al vóór de pandemie verschenen artikelen in Britse kranten dat het te druk was op het eiland Skye, bij Loch Ness en Fort William in het westen en in de hoofdstad Edinburgh. Ook over North Coast 500 verschenen berichten dat deze prachtige kustweg in het noorden met te veel succes in de markt was gezet als Schotse versie van Route 66.

„Voor de lokale bevolking betekent het fenomenale succes van deze autoroute: geblokkeerde wegen, een racebaanmentaliteit en rotzooi, in plaats van de beloofde voordelen voor het bedrijfsleven”, schreef The Guardian al in 2019. Lokale ondernemers vinden dat ze maar weinig profijt hebben van het succes: toeristen met campers laden op de eerste dag in Inverness de boodschappen in, gaan wild kamperen en geven niets meer uit. Eind jaar vorig jaar riep de organisatie Keep Scotland Beautiful de ‘noodtoestand’ uit vanwege de vervuiling. De autoriteiten hebben nu plannen om hoge boetes te gaan geven, tot 1.000 pond, aan wie illegaal afval achterlaat. Ook is er een systeem ingevoerd met herbruikbare koffiebekers met 4 pond aan statiegeld.

Hoofd leeg

Zaterdag, einde van de dag. Dion en Sandor van der Ham trekken bij de hut van Archie Hay een biertje open. Ze zijn voldaan. Ze hebben de hele dag gevist, op drie verschillende plekken op de rivier. De hoofdprijs, een stevige zalm van meer dan vijf kilo, zat er niet in. Wel twee kleintjes en een regenboogforel. „Een geweldige dag”, zegt Sandor. „Het hoofd is weer leeg.”

Hay hoopt dat het nog beter wordt dit jaar. Regen, dat heeft de Dee nodig. Vorig jaar was er in september ineens een uitschieter aan vangsten, dankzij de regenval. Er is de komende dagen een depressie op komst. Daar worden de ghillies vrolijk van.