Waar zou de moderne wereld zijn zonder terbium? Vast niet helemaal verloren, maar het zou wel hard schakelen worden.
Terbium is een van de zeventien zeldzame aardmetalen en wordt gebruikt in de magneten die in tal van technologische toepassingen onmisbaar zijn. Denk aan telefoons, harde schijven, auto’s en windmolens. Op defensiegebied: gevechtsvliegtuigen, geleide bommen, radarsystemen, drones. Daarnaast zit terbium in ledverlichting, beeldschermen, glasvezelkabels, lasers, roestvrij staal en kerncentrales. En het wordt gebruikt als waarmerk in bankbiljetten. Onder een UV-lamp licht een eurobiljet groen op, met dank aan terbium.
Sinds 4 april zijn veel fabrikanten zich pijnlijk bewust van het belang van terbium. Op die dag, twee dagen nadat de Amerikaanse president Trump de halve wereld „wederkerige importheffingen” had opgelegd, voerde China, als tegenzet in de handelsoorlog, een vergunningsplicht in voor de export van zeven zogeheten middelzware en zware zeldzame aardmetalen. Naast terbium zijn dat samarium, gadolinium, dysprosium, lutetium, scandium en yttrium. Allemaal op hun eigen manier bijzonder en door de mens tot nut gemaakt.
De prijs van terbium schoot omhoog met 25 procent, naar meer dan 1.000 dollar per kilo. Maar de prijs was niet het belangrijkste probleem. De grote vraag was welk transport een vergunning zou krijgen en welk niet. Want zonder deze aardmetalen uit China zouden fabrieken wereldwijd stilvallen.
Monopolie
China had de zeven metalen met zorg uitgekozen. Voor alle zeldzame aardmetalen geldt dat het merendeel van de wereldwijde productie afkomstig is uit Chinese mijnen. In de stap die daarna volgt heeft China een nog sterkere positie: de chemische bewerking die de metalen moet zuiveren vindt voor ruim 90 procent in China plaats.
Bij de bewerking van zware zeldzame aardmetalen is China’s dominantie nóg groter. Voor sommige metalen in deze groep, waaronder terbium, heeft China wereldwijd maar één concurrent: een raffinaderij in Vietnam. En die is al een jaar buiten bedrijf wegens een belastingconflict. Zie daar: een echt monopolie.
Hoewel dit overwicht al jaren bestaat, werden sommige westerse producenten er toch door overvallen. Niet nader geïdentificeerde Europese producenten van auto-onderdelen moesten productielijnen stilleggen. Het vergunningenstelsel bleek vooral onvoorbereid en intransparant. Duizenden aanvragen wachten inmiddels op beoordeling en het is onduidelijk wie wel of niet in aanmerking komt.
Vorige week bood het Chinese ministerie van Economische Zaken na klachten van de Europese Commissie aan om een „green channel” in te richten, waarin sommige aanvragen voor export naar Europa voorrang krijgen. Welke is onduidelijk.
Waarom gelden de exportrestricties eigenlijk ook voor Europa, terwijl de Amerikaanse president Trump in zijn eentje verantwoordelijk is voor de handelsoorlog? „De Chinese regering wil uitstralen dat zij iedereen gelijk behandelt”, zegt Zhu Junwei in een videogesprek vanuit Beijing. Zij is directeur van het Centrum voor Amerikaanse studies binnen de Chinese denktank Grandview Institution. Eerder werkte zij twintig jaar als analist bij de Chinese krijgsmacht. „Bovendien wil China voorkomen dat producten voor de Amerikaanse markt worden omgeleid via Europa.”
Afgelopen woensdag, na twee dagen van onderhandelingen tussen Chinese en Amerikaanse delegaties in Londen, verklaarde Trump dat alles weer „geregeld” is. De gesprekken over wederzijdse importheffingen waren weer vlotgetrokken en China zou de leveringen van metalen en magneten hervatten.
Maar er lijkt wel degelijk iets structureel veranderd te zijn. Analist Zhu: „Ik denk niet dat China de export voor langere tijd zou willen staken, wel dat de vergunningsplicht gehandhaafd kan blijven.” De vergunningsaanvragen leveren China informatie en controle, twee dingen die je niet zomaar laat liggen. De informatie gaat over wie China’s producten gebruikt en hoeveel. Dat is goed om te weten in tijden van toenemende rivaliteit. De controle bestaat uit de mogelijkheid om vergunningen te vertragen of te weigeren, naar gelang de behoefte. Zhu: „Het biedt de gelegenheid om strenger te zijn als de spanningen oplopen. De VS doen andersom precies hetzelfde, maar dan met halfgeleiders.”
Erg geschrokken
China heeft heel goed naar het Amerikaanse stelsel van sancties en exportrestricties gekeken, zegt Zhu. „Toen Trump in zijn eerste termijn een handelsoorlog begon, was China onvoorbereid. Het kon niet goed terugslaan en is daar erg van geschrokken. Sindsdien is het heel precies zijn eigen handelsstromen in kaart gaan brengen en categoriseren. Je moet goed weten hoe de andere partij van jou afhankelijk is en waar je druk kunt zetten.”
Zeldzame aardmetalen zijn voor China een heel geschikt pressiemiddel, zegt Zhu. Niet alleen vanwege de monopoliepositie, ook omdat het een kleine markt is. Het gehalte aan terbium in een magneet is bijvoorbeeld kleiner dan 1 procent. Zhu: „Het gaat in totaal om enkele miljarden dollars per jaar. Als die handel wegvalt, lijdt de Chinese economie nauwelijks schade.”
China zou zomaar aanleiding kunnen zien om de duimschroeven weer aan te draaien. In mei spraken China en de VS af om hun uit de hand gelopen heffingenstrijd te bevriezen en binnen drie maanden een volwaardig handelsakkoord te sluiten. Voordat het 10 augustus is, moet er echter nog heel veel werk verzet worden. Zhu verwacht niet dat het gaat lukken.
Sinds enkele jaren probeert de Europese Commissie alternatieve aanvoerroutes voor zeldzame aardmetalen en andere kritieke grondstoffen te vinden. Als onderdeel daarvan selecteerde de Commissie in maart 47 „strategische projecten” in de EU die steun uit Brussel krijgen, van een lithiummijn in Portugal tot een batterij-recyclingfabriek in Finland. Begin deze maand kwamen daar nog dertien strategische projecten bij van buiten de EU. Zo gaat Europa de concurrentie met Trump aan in Groenland en Oekraïne, door er te investeren in grafietmijnen. Op de lijst staan ook mijnbouwprojecten voor de meeste van de zeventien zeldzame aardmetalen in Malawi en Zuid-Afrika. Het zal nog jaren duren voor ze operationeel zijn.
„Als je de mijnen hebt, ben je er nog niet”, zegt Zhu. „Het gaat ook om de waardeketen daarna, te beginnen met het raffineren.” Niet dat ze denkt dat China niet meer in te halen is. „Drukmiddelen blijven niet voor altijd. Zoals China probeert de VS in te halen door zelf nieuwe chips te ontwikkelen, zo gaat de technologische ontwikkeling op het gebied van metalen ook continu door. Als er bijvoorbeeld nieuwe methodes worden uitgevonden om sneller en makkelijker te raffineren, verandert dat het hele speelveld.”
