Kim beseft waarom ze nooit haar huis uit komt, als een man in de trein haar bekogelt met snoep en er geld voor vraagt. Ze háát ongemakkelijke situaties met vreemden. Maar er is nog een reden: ze hoeft nergens heen, behalve voor de wekelijkse afspraak met haar therapeut Debbie. Zonder problemen kan Kim dag en nacht in haar appartement in Berlijn verblijven, toegewijd aan het schrijven van haar eerste boek. Al het andere in haar leven mag gerust wegvallen.
Kim is de verteller in de debuutroman Sad Girl Novel (2023) van Pip Finkemeyer. De titel verwijst met een knipoog naar de zogeheten ‘sad girl’ in de literatuur, een archetype dat momenteel als een populaire hashtag online furore maakt. Zulke sad girl-personages zijn altijd jonge vrouwen, meestal ergens in de twintig, vervuld van melancholieke, soms duistere en angstige gevoelens. Hoewel ze sociaal-economisch alles mee lijken te hebben, ervaren ze een diepgeworteld gevoel van doelloosheid; niets lijkt in staat hun ontevredenheid te doorbreken, al zijn er ook ‘sad girl novels’ die een meer hoopvolle wending nemen.
In Sad Girl Novel leunt de 27-jarige Kim Mueller zwaar op haar therapeut en haar beste vriendin. Ze heeft zichzelf ten doel gesteld om binnen een jaar haar eigen ‘Sad Girl Novel’ te schrijven. Naarmate ze betrokkener raakt bij de literaire wereld van Berlijn, probeert ze steeds meer indruk te maken op mensen die ze tegelijkertijd minacht.
Online, met name via BookTok, de populaire hashtag op TikTok voor boekenaanbevelingen, is er een overvloed aan boeken die door lezers zelf worden bestempeld als sad girl-literatuur. Daarbij worden klassieke werken genoemd, zoals Sylvia Plaths The Bell Jar (1963), waarin student Esther Greenwood worstelt met de vraag hoe te leven in New York in de jaren vijftig. Ook Jeffrey Eugenides’ The Virgin Suicides (1993), dat het verhaal vertelt van een groep puberjongens die gefascineerd zijn door vijf zussen wier levens worden afgeschermd door hun strenge, religieuze ouders.
Ook recentere boeken zijn populair, zoals Emma Clines The Girls (2016), dat gaat over een tienermeisje dat zich geïsoleerd voelt, terwijl ze een zomer doorbrengt op een ranch met een groep meiden. Ottessa Moshfeghs My Year of Rest and Relaxation (2018), waarin een naamloze verteller zichzelf afzondert in haar kamer voor een periode van ‘winterslaap’, fungeert als een ware vaandeldrager voor lezers die op zoek zijn naar dit type personage in boeken.
Het sad girl-personage reikt verder dan alleen de literatuur. Ook in film en muziek maakt de sad girl haar aanwezigheid kenbaar. Zangeres Lana Del Rey is wel omgedoopt tot boegbeeld van de sad girl-cultuur, met een eigen nummer dat de titel Sad Girl draagt. De hashtag #sadgirl is 16,7 miljard keer bekeken op TikTok. Met muziek van Del Rey of Billie Eilish op de achtergrond delen vrouwen in video’s ervaringen over het vrouw-zijn, of beter gezegd: wat voor hen nog voelt als het chaotische meisje-zijn.
Ook beelden uit toonaangevende boekverfilmingen komen online vaak voorbij. Veel gedeeld is een scène uit Sofia Coppola’s The Virgin Suicides (1999), naar Eugenides’ roman, waarin een dokter geconfronteerd wordt met de zelfmoordpoging van de jongste van de zussen Lisbon en zich afvraagt waar een meisje op zo’n jonge leeftijd zich druk over kan maken. Haar reactie: ‘Obviously, Doctor, you’ve never been a 13-year-old girl.’ Zulke quotes tieren welig onder de hashtag #sadgirlbooks, met ruim 32 miljoen clicks.
Van oudsher zijn mannelijke hoofdpersonages die tegen de wereld in het geweer komen bekender. Personages als Holden Caulfield in The Catcher in the Rye (1951) verkennen eveneens een diep gevoel van droefheid en melancholie; de roman van J.D. Salinger komt dan ook regelmatig voorbij in lijstjes van ‘Best mentally ill characters’. Nu ligt de interesse bij het vertelperspectief van de vrouw – een inhaalslag?
De online-cultuur rondom de sad girl kreeg haar label acht jaar geleden. Kunstenaar en criticus Audrey Wollen verspreidde het idee via haar internetproject ‘Sad Girl Theory’. Ze plaatste foto’s van zichzelf huilend op bed met onderschriften als ‘De revolutie plannen’. In een interview met het magazine Dazed & Confused in 2015 vertelde ze dat politiek protest vaak vanuit een ‘masculien perspectief’ wordt gezien: protest is een demonstratie op straat, het schoppen van een rel of een bezetting van een gebouw. Tranen horen daar niet bij.
Lees ook
Dolly Aldertons boek heeft een les voor ‘sad women’ (én ‘sad men’) voor wie het tijd wordt om op te groeien
Een vrouw die haar verdriet bewust laat zien, in plaats van zich daar overheen te zetten, moet volgens Wollen juist gezien worden als een actieve vorm van verzet. In het echte leven wordt vaak van vrouwen verwacht dat ze beleefd en inschikkelijk zijn, volgens nog steeds heersende, traditionele rolpatronen. Lezers op TikTok blijken het verfrissend vinden om fictieve personages te zien met emoties die in werkelijkheid vaak worden onderdrukt, zoals verdriet en boosheid.
Geuzennaam
Het label sad girl is zo op het internet uitgegroeid tot een geuzennaam, met name onder vrouwen die elkaar vinden in online gemeenschappen waar boeken worden aanbevolen. Het ‘sad’ zijn is in deze boeken vaak een eufemisme. Emoties als verdriet zijn inherent aan het leven, maar de emoties en aandoeningen van deze vrouwen zijn vaak ernstiger van aard: uiteenlopend van diepe somberheid tot zelfmoordgedachten. De veelgenoemde titels onder de hashtag komen vaak ook voor in andere soorten lijstjes, zoals ‘Deze boeken moet je lezen als feminisme je interesseert.’
Cedric Stalpers, universitair docent gedragspsychologie aan de Universiteit van Tilburg, onderzocht of het leesgedrag van jongeren samenhangt met psychologisch welzijn. Óf mensen lezen bleek niet gerelateerd te zijn aan hun welzijn, was een van zijn bevindingen. Wát er gelezen wordt bleek, uit eerder onderzoek, wel gerelateerd aan iemands welzijn. Na een persoonlijkheidstest werd een groep met een laag welzijn geïdentificeerd en het bleek dat zij, voornamelijk vrouwen met (een aanleg voor) laag welzijn, een voorkeur hadden voor fictie met een droevig einde óf juist voor boeken die een alternatieve werkelijkheid bieden. Escapisme was volgens de onderzoekers een mogelijke verklaring voor die laatste voorkeur.
De populariteit van sad girl-literatuur hangt mogelijk samen met de toenemende aandacht voor de verslechtering van de mentale gezondheid van jongeren, een thema dat steeds minder in de taboesfeer blijft hangen. Uit recent onderzoek naar mentale gezondheid in Nederland onder jongeren, blijkt dan ook dat met name jonge vrouwen kampen met gevoelens van angst, verdriet en frustratie. Die bewustwording lijkt zich bij een deel van de jongeren te vertalen in hun leeskeuzes.
Vrouwen noemen zelf herkenning als een belangrijke factor voor de populariteit van sad girl-boeken, zoals wordt uitgedragen in aanbevelingen op TikTok („Sad girls maken een puinhoop van hun leven, zijn herkenbaar en we houden van ze”). Maar dat is nog iets anders dan dat de lezers vooral naar overeenkomsten zouden zoeken met de personages, zegt literatuurwetenschapper Linda Ackermans die young adult-boeken (YA) onderzocht: „Herkenning en precies zo willen zijn als het hoofdpersonage zijn heel twee verschillende dingen.”
Lees ook
‘Zelfs mijn oma leest Young Adult-boeken’ – de opmars van een literair genre
Ackermans maakt een vergelijking met genres als fantasy of dystopische romans: „Die worden ook graag gelezen, denk aan The Hunger Games in de YA-literatuur. Dat betekent niet dat jongeren per se in een arena willen staan en andere tieners willen doden. Maar lezers kunnen wel herkenning vinden in de meer universele thematiek: wat zou ik in een dergelijke situatie doen? Waar hecht ik waarde aan in het leven? In het geval van sad girl-boeken, vervolgt ze, zijn betekenisgeving, inzicht krijgen in emoties en het vormgeven van je eigen leven belangrijke thema’s. „Zulke romans kunnen lezers mogelijk perspectief bieden.”
Mentale gezondheid
De populariteit van sad girl-boeken laat zien dat mentale gezondheid geen taboe hoeft te zijn. Ackermans: „Als de sad girl-boeken bijdragen aan destigmatisering van psychische aandoeningen, lijkt me dat positief.” Opvallend is verder dat mentale gezondheid niet slechts een zijlijn is in het verhaal, maar dat het hoofdpersonage zelf worstelt. In tegenstelling tot vele klassiekers waar vrouwen met complexe gevoelens bijfiguren waren, zoals Ophelia in Hamlet, ligt in deze boeken het vertelperspectief bij hen.
De droevigheid van de sad girl-protagonist is bovendien gelaagder dan het label doet vermoeden. Niet alle personages zijn even sad; sommigen zijn simpelweg verdrietig zonder dat er meteen iets mis is met hun mentale gezondheid. Daarmee doet het label ‘sad girl’ soms ook afbreuk aan de complexiteit en diepgang van personages, zoals in The Bell Jar. De semi-autobiografische roman van Sylvia Plath verkent de mentale gezondheid van hoofdpersonage Esther en haar worstelingen met identiteit, vrouwelijkheid en de verwachtingen van de samenleving.
Lees ook
BoekTokkers in Tilburg: ‘Dit boek leerde mij dat het oké is om je alleen te voelen als je in de twintig bent’