Welke particuliere fondsen geven het meeste aan cultuur?

Welke particuliere fondsen en stichtingen droegen in 2022 het meeste bij aan de financiering van kunst en cultuur? De vraag stellen is simpel, het juiste antwoord vinden lastig.

Met hulp van de Vrije Universiteit in Amsterdam stelde NRC een Top 50 samen van de grootste cultuurbegunstigers. Een lijst die duidelijk maakt hoe belangrijk de rol van particuliere fondsen en stichtingen is. Geeft de rijksoverheid jaarlijks zo’n 1,3 miljard euro uit aan cultuur, alleen de vijftig fondsen uit de lijst vulden dat bedrag vorig jaar al aan met ruim 282 miljoen aan giften.

De werkelijke particuliere bijdrage aan de cultuursector is aanmerkelijk hoger. Om te beginnen zijn er nog zo’n 650 fondsen en stichtingen die in meer of mindere mate kunst- en cultuurprojecten ondersteunen. Alle 700 fondsen en stichtingen onderzoeken om zo hun totale bijdrage vast te stellen was onbegonnen werk. De doelstelling was het opsporen van de grootste in de cultuursector actieve instellingen.

Alle aan cultuur donerende fondsen en stichtingen onderzoeken zou relatief eenvoudig zijn geweest als het Online FondsenBoek een zoekfilter zou hebben voor jaarlijkse bestedingsbedragen. Een medewerker van het Kenniscentrum Filantropie in Den Bosch, de samensteller van het jaarlijkse overzicht met gegevens over alle Nederlandse filantropische organisaties, legt uit dat zo’n filter in het Fondsenboek ontbreekt omdat veel fondsen en stichtingen gedoneerde bedragen niet doorgeven.

Sommige goededoelenorganisaties laten dat na omdat ze in stilte willen geven. Ze vragen geen ANBI-status aan (een fiscale status voor algemeen nut beogende instellingen die belastingvoordelen biedt maar ook verplicht tot openheid over financiën), publiceren geen jaarrekeningen, hebben soms zelfs geen website en willen geen vragen van journalisten beantwoorden.

Een tweede reden waarom de particuliere bijdrage aan de cultuursector veel groter is: burgers en bedrijven schenken niet alleen aan fondsen en stichtingen maar ook rechtstreeks aan culturele instellingen en cultuurmakers. Deze giften, in geld en in natura (zoals gratis dienstverlening en kunstdonaties), verdienen een apart onderzoek. Alleen al via het crowdfundingsplatform Voordekunst gaven sinds de oprichting in 2010 bijna een half miljoen donateurs in totaal bijna 47 miljoen euro aan ruim 6.000 projecten. De meest recente schattingen over particuliere bijdragen aan cultuur dateren van vijf jaar geleden. De Vrije Universiteit schatte de bijdragen aan cultuur van huishoudens in 2018 op 78 miljoen, die van bedrijven op 174 miljoen.

Werkwijze

Hoe kwam deze Top 50 tot stand? Fondsen in Nederland (FIN), de brancheorganisatie voor 350 grote fondsen en stichtingen, verstrekte een lijst met 75 leden die schenken aan culturele doelen. We raadpleegden hun jaarverslagen en stelden bestuursleden vragen over de bestedingen.

Veel fondsen en stichtingen doneren niet alleen aan kunst en cultuur, maar ook aan maatschappelijke en sociale doelen, onderwijs et cetera. Wat precies onder kunst en cultuur moet worden verstaan, lieten we over aan het oordeel van de fondsen. Zo kan het dat muziekeducatieprojecten door het ene fonds onder de noemer kunst en cultuur zijn geschaard en door een ander onder de noemer onderwijs.

We vonden ook fondsen en stichtingen door naar grote donateurs te zoeken in de jaarverslagen van culturele instellingen. En door tips van kenners van de cultuursector. De belangrijkste hulp kwam van het Centrum voor Filantropische Studies van de Vrije Universiteit in Amsterdam. Het centrum doet sinds 1995 onderzoek naar filantropie in Nederland en publiceert sindsdien het tweejaarlijkse macro-economische overzicht Geven in Nederland.

Projectleider René Bekkers, hoogleraar Filantropie, deelde data over dertig vermogensfondsen en elf geldwervende fondsen in de cultuursector die het centrum gebruikt voor zijn macro-economische overzichten. Ook adviseerde Bekkers over de opzet en uitwerking van het onderzoek.

Doorschuifgeld

Een complicerende factor waren de grote verschillen in werkwijze van de goededoelenorganisaties. Sommige laten de besteding van gelden over aan andere fondsen en stichtingen. Neem de nummer 1 uit de Top 50, de VriendenLoterij, die vorig jaar dankzij loterij-inkomsten 135 miljoen euro kon doneren aan cultuur en welzijn. Het grootste deel van de giften ging in de vorm van vrij besteedbare bedragen naar 57 meerjarige partners, waaronder 49 musea, maar ook drie cultuurfondsen en drie stichtingen die alle eveneens in de Top 50 staan: het Cultuurfonds, het VriendenLoterij Fonds, de Vereniging Rembrandt, en Hendrick de Keyser Monumenten, Het Rijksmuseum Fonds en Het Concertgebouw.

Om dubbeltellingen te voorkomen zijn onderlinge giften tussen partijen uit de Top 50 slechts één keer meegeteld, en wel bij de bron, de instantie die direct bijdroeg aan financiering van culturele doelen.

Uit de jaarverslagen blijkt dat sommige stichtingen vorig jaar enorme giften ontvingen. Els Blokker, de weduwe van zakenman Jaap Blokker, doneerde 15 miljoen aan de ELJA Foundation, een door haar opgerichte stichting die dit jaar is begonnen met het steunen van cultuurprojecten, met name voor kinderen. De Van den Broek Foundation, opgericht door supermarkt-ondernemer Jan van den Broek, ontving bijna 22 miljoen euro aan donaties, bedoeld voor de exploitatie van het door de stichting geëxploiteerde museum LAM in Lisse.

Met een schenking ter waarde van bijna 52 miljoen euro droeg industrieel en kunstverzamelaar Joop van Caldenborgh een vijfde deel van de gebouwen en de kunstcollectie van Museum Voorlinden in Wassenaar over aan de stichting die het door hem opgezette museum beheert. De Hartwig Foundation, opgezet door meervoudig miljardair Rob Defares, ontving een gift van ruim 65 miljoen euro. Omdat deze grote giften dienen voor toekomstige bestedingen zijn ze niet verwerkt in de Top 50.

Publiek-private coronafondsen als (het inmiddels opgeheven) Kickstart Cultuurfonds en het cultuurloket DigitALL zijn buiten beschouwing gelaten, net als het Blockbusterfonds, dat garant staat voor cultuurprojecten, en een samenwerking is tussen de VriendenLoterij en drie cultuurfondsen.

Slecht beursjaar

De jaarverslagen bevestigen dat 2022 een zeer slecht beursjaar was. De meeste fondsen in de Top 50 zijn vermogensfondsen die het rendement van hun beleggingen gebruiken voor donaties. Door de hoge inflatie en de oorlog in Oekraïne behaalden bijna alle fondsen negatieve beleggingsresultaten. Dat hakte er soms flink in. Zo verloor Fonds 1818 op een belegd vermogen van 600 miljoen ruim 60 miljoen euro.

Acute financiële problemen leverde het slechte beursjaar voor zover bekend niet op en ook pasten de meeste fondsen hun bestedingen niet aan. Goede beursjaren compenseren slechte beursjaren, en op de lange termijn renderen vrijwel alle grote fondsen goed.

Kijk naar de indrukwekkende cijfers van het Dr. Hendrik Muller’s Vaderlandsch Fonds, dat vorig jaar 9,5 ton doneerde aan culturele doelen. In zijn testament schreef Muller, een Rotterdamse koopman, dat de regenten „de zuinigheid, spaarzaamheid en omzichtigheid moesten betrachten aan welk dit Fonds te danken is”. Die spaarzaamheid is al die jaren heel serieus genomen. Zonder noemenswaardige aanvullende donaties is de 2 miljoen gulden uit Mullers nalatenschap in 82 jaar uitgegroeid tot een belegd vermogen van naar schatting tientallen miljoenen nu. Sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft het fonds bovendien zo’n 35 miljoen euro aan goede doelen geschonken.