‘We moeten er over praten: de digitale euro kan heel dystopisch worden’

Aan het eind van zijn nieuwe voorstelling Door de bank genomen. 10 jaar later komt schrijver, acteur en activist George van Houts het podium op voor een nawoord. Het publiek heeft net bijna twee uur gekeken naar theater over een munt die nog niet bestaat: de digitale euro. Van Houts roept op een petitie te tekenen, met daarin voorwaarden waaraan de invoering van een digitale euro zou moeten voldoen. Op de stoelen ligt een programmaboekje met verwijzingen naar onder meer een serie podcasts en een manifest.

Met de eerste voorstelling Door de bank genomen, uit 2014, waren we te laat, betogen de acteurs. In de nasleep van de vorige bankencrisis werd het geldstelsel bekritiseerd, maar met die breed gedragen kritiek werd toen niets gedaan. Nu wankelen er weer banken en staan we bovendien aan de vooravond van ingrijpende plannen voor digitaal geld. „Jullie krijgen een tweede kans. Grijp die!”

Behalve theatermaker is Van Houts ook complotdenker. Althans, zo omschrijft hij zichzelf. En zo gedraagt hij zich op Twitter, waar hij zeer actief is. Hij schrijft er weinig zelf, maar retweet des te meer ongecontroleerde berichten naar zijn ruim 27.000 volgers. Bijvoorbeeld dat het aantal doodgeboorten en miskramen met 4.070% is gestegen sinds mRNA-vaccins in gebruik zijn genomen.

Naast de vermeende gevaren van vaccins heeft hij een ander geliefd thema: de ontwikkeling van central bank digital currency (cbdc), jargon voor de digitale euro.

Het is een thema dat in de samenleving tot nu toe vooral bij vaccinsceptici leeft. Een deel van de protesten van coronademonstranten gaat er sinds een paar maanden over. ‘Cbdc nee’ staat steeds vaker op spandoeken en omgekeerde vlaggen.

In de theatertour die De Verleiders de komende maanden door heel Nederland gaat maken, staat de cbdc centraal. De groep mengt zich daarmee in een debat waarin de toon tot nu toe vooral is gezet door de flanken waar het wantrouwen overheerst. De digitale euro wordt gezien als iets wat technocraten en bankiers met elkaar bedisselen in Frankfurt en Brussel.

Die boodschap zit ook in het toneelstuk, met Pierre Bokma in een hoofdrol. Van Houts speelt zelf DNB-directeur Klaas Knot – in zijn vertolking een knechtje van de Duitsers – en er zijn bijrollen voor onder meer IMF-directeur Christine Lagarde, Jezus en een handvol graaiende bankdirecteuren.

Het stuk begint als een soort hoorcollege over de werking van het geldstelsel, met observaties zoals dat je geen belasting in cash geld meer kunt betalen. Dat wordt gevolgd door slapstick over een surveillancemaatschappij, waarin mensen op allerlei manieren digitaal worden gevolgd en gemanipuleerd. Niet-productieve ouderen krijgen staatseuthanasie aangeboden. En nabestaanden die daaraan meewerken een forse bonus in digitale euro’s. Die is wel alleen te besteden aan CO₂-, stikstof- en genderneutrale doelen.

Kritisch theater en talkshows

George van Houts werd bekend van het cabaretduo Van Houts en De Ket, en als maker van Radio Bergeijk. Sinds de financiële crisis van 2008 maakt hij zich er kwaad over dat commerciële banken met belastinggeld overeind moeten worden gehouden. In 2014 maakt hij met zijn collega’s de voorstelling Door de bank genomen, waarin bankiers te kakken worden gezet en het financiële systeem kritisch bevraagd. De voorstelling is een groot succes. De woede tegen bankiers is enkele jaren na de crisis nog altijd groot.

Dankzij de theatertour, in combinatie met ruime aandacht in talkshows als DWDD, zetten binnen de kortste keren ruim honderdduizend Nederlanders hun handtekening onder een burgerinitiatief om een debat in de Tweede Kamer af te dwingen. Ook daar blijkt veel steun voor een publieke bank. De Tweede Kamer vraagt om een rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR).

Van Houts is ook actief bij stichting Ons Geld. Daarin verenigen zich vanaf 2012 burgers die vinden dat het geldstelsel hervormd moet worden. Ze pleiten onder meer voor de oprichting van een publieke bank, zoals de vroegere Postbank.

In het WRR-rapport Geld en schuld. De publieke rol van banken, dat in 2019 verschijnt, krijgen ze op veel punten gelijk. Maar de aandacht voor het thema is dan al grotendeels weggeëbd. Ook tussen de betrokkenen bij Ons Geld verstomt het debat. „We hadden ons rondje langs de instituties gehad”, vertelt Martijn Jeroen van der Linden, een van de voortrekkers. Hij is tegenwoordig lector New Finance aan de Haagse Hogeschool.

In het Telegram-kanaal van Ons Geld blijkt bovendien dat de actieve leden het ook over veel onderwerpen niet eens zijn, vertelt Van der Linden. Vaccineren was een van die onderwerpen -– complotdenken een ander. Van Houts maakt na Door de bank genomen onder meer twee voorstellingen waar zijn vrienden en collega-acteurs moeite mee hebben. In Kom Plot en Klomplott trekt hij de gangbare lezing over de aanslagen van 11 september 2001 in twijfel.

Terwijl het maatschappelijk debat tijdens corona verder polariseert, dient zich een nieuw onderwerp aan dat de aandacht trekt van geïnteresseerden in het geldstelsel: de ontwikkeling van digitaal publiek geld.

Lector Van der Linden zat er met zijn neus bovenop. Voor zijn promotieonderzoek over de digitalisering van geldstelsels interviewde hij onder meer centrale bankiers. Hij zag hoe die in 2019 in de stress schoten toen bekend werd dat Facebook een eigen digitale munt ontwikkelde. Het bracht de toen nog vage ideeën over de ontwikkeling van een digitale euro in een stroomversnelling.

Sodeju, Facebook!

Dit cruciale moment komt terug in de nieuwe voorstelling van De Verleiders, die onder meer stoelt op het onderzoek van Van der Linden. Arrogante bankiers krijgen het op hun heupen als de plannen van Facebook tot ze doordringen. „Sodeju, Facebook, die poezenfilmpjes-supermarkt, komt met een eigen munt.” Ze worden nog kwader als even later blijkt dat de ECB zelf een digitale euro ontwikkelt. „De scheidsrechter gaat meevoetballen!” Ze maken plannen voor sabotage en ‘meestribbelen’, want hun verdienmodel mag niet worden bedreigd.

Plannen voor de ontwikkeling van een digitale euro staan vanaf 2019 met enige regelmaat op de agenda van de commissie financiën van de Tweede Kamer. Mahir Alkaya van de SP en Eelco Heinen van de VVD zijn namens de Kamer rapporteur over het onderwerp en verdiepen zich erin. Alkaya schrijft hier zelfs een boek over. Het wordt na de première van De Verleiders gratis uitgedeeld.

De Kamer-overleggen kunnen over het algemeen op weinig belangstelling rekenen. Maar de dertiende keer dat de cbdc op de agenda staat, is dat opeens anders.

Dat komt onder meer door een oproep van columnist en radiomaker Marianne Zwagerman om naar Den Haag te komen. Ze waarschuwt tegen de cbdc als een ‘digitaal controlemiddel’ dat door de ECB wordt doorgedrukt, tegen de zin van volksvertegenwoordigers. Dat raakt een snaar bij mensen die zich hebben verenigd tegen onder meer vaccinatiepaspoorten en de corona-app.

In aanloop naar de commissievergadering van 23 november 2022 is op Twitter in Nederland de hashtag #cbdc trending. Vooral via accounts van coronasceptici wordt opgeroepen naar de Tweede Kamer te komen om tegen de invoer van de digitale euro te protesteren.

Het plein voor het tijdelijke Kamergebouw stroomt vol. Honderden demonstranten willen een plek op de publieke tribune.

„De opkomst was surreëel”, vertelt Van der Linden. Hij onderscheidt twee groepen belangstellenden. „Mensen die al langer over de weeffouten in het geldstelsel spreken, en mensen die met corona totaal zijn afgeknapt op het overheidsbeleid”.

Er zijn anti-Rutte-shirts en omgekeerde Nederlandse vlaggen. „Ik ben ondernemer. Zonder contant geld is voor mij de lol eraf”, zegt een man in de camera van online kanaal BLCKBX (Black Box), dat live verslag doet. „Straks weet de centrale bank alles.” Hij zegt ook: „Er is een soort machtsovername van hogerop. Wat in China gebeurt, willen ze ook hier invoeren.”

Tijdens het debat stellen partijen van links tot rechts kritische vragen, vooral over de mogelijkheid om digitaal geld te programmeren.

De vrees van de demonstranten leeft ook in de Tweede Kamer. Straks kun je met een uitkering in digitale euro’s „geen doosje sigaren kopen, wel een veganistische algenburger”, vat een van de parlementariërs samen. Minister van Financiën Sigrid Kaag zegt in wetgeving te willen laten verankeren dat dit niet gebeurt. Volgens haar heeft Nederland binnen de EU een zware stem in dit dossier. Forum voor Democratie vraagt Kaag of ze bereid is een referendum uit te schrijven „over dit gevoelige onderwerp”.

‘Programmeerbaar geld’

Op 6 februari is de maandelijkse coronademonstratie ‘anti-cbdc’. Een paar honderd mensen verzamelen zich op de Dam voor een podium, en trekken daarna met spandoeken en protestliederen door de binnenstad. Verkopers van gebreide mutsen met de omgekeerde Nederlandse vlag doen goede zaken. De kruin is blauw.

Op het kleine podium spreken Willem Engel en Jeroen Pols van Viruswaarheid. Er wordt aandachtig geluisterd. „Naar verwachting drukt de politiek dit jaar de cbdc en de digitale identiteit door”, zegt Pols. „Regime Rutte drijft ons in een digitale gevangenis.”

De cbdc omschrijft hij als ‘programmeerbaar geld’. Bij digitaal geld dat is uitgegeven door de overheid kan volgens Pols de overheid bepalen waar het aan wordt besteed. Hij trekt de vergelijking met voedselbonnen en spreekt over censuur. „Als u een verkeerde mening hebt, staat u machteloos. Ze schakelen gewoon uw geld uit.”

In een witte plastic ton voor het podium wordt contant geld ingezameld voor Willem Engel. Actiegroep Viruswaarheid is opgeheven nadat ING de bankrekening blokkeerde. De bank eiste informatie over de financiën, die de club weigerde te geven.

Betogingen hebben weinig zin, zegt Jeroen Pols. Hij roept mensen op te voorkomen dat contant geld verdwijnt, door dat zoveel mogelijk te blijven gebruiken. Gemakkelijk zal dat niet gaan, waarschuwt hij. Banken ontmoedigen dat op allerlei manieren. „We zullen uitgesloten worden uit de samenleving. Zoals dat ook met vaccinaties gebeurde.”

George van Houts is hier hoopvoller over, hoewel hij zich grote zorgen zegt te maken over de democratische besluitvorming. Dat komt vooral doordat het Nederlandse parlement beperkte invloed op de invoering heeft. Dat is een Europees besluit waar in zijn ogen veel te weinig over wordt gepraat.

„Ik ben niet voor en ik ben niet tegen de digitale euro”, legt hij een paar weken na het debat in de Tweede Kamer uit in een Utrechts café. „Ik vind alleen dat we het erover moeten hebben. Je zou er iets heel moois van kunnen maken.” Publiek geld, waar De Verleiders in het verleden al voor hebben gepleit. „Maar het kan ook heel dystopisch worden.” Hij omschrijft zijn houding als „gezond democratisch wantrouwen”.

Hij baalt ervan dat „het zo vervelend wordt gekaapt door Forum voor Democratie”. Hoewel de zorgen voor een groot deel dezelfde zijn, „vergeten zij de nuance en maken het weer ranzig.”

In de door hem geschreven voorstelling sterft Van Houts dramatisch. Hij wordt neergeschoten door een vertegenwoordiger van de jonge actiebereide generatie. Terwijl ze het schot lost, zegt ze: „Hij is 65 en complotdenker. Van beide zijn er veel te veel.”