Wat weten we nu over de verwoeste dam in de Dnipro?

Door de verwoesting van een dam in de rivier de Dnipro dreigt een groot gebied in het zuiden van Oekraïne onder water te lopen. De toedracht is nog onduidelijk, maar de Russische bezettingsmacht lijkt bij de ramp het meeste te winnen te hebben. Vier vragen.

1 Wat is er gebeurd?

Veel is nog onduidelijk. Zeker is dat de Nova Kachovka-dam in de nacht van maandag op dinsdag zodanig door explosies is beschadigd, dat het daarachtergelegen stuwmeer snel leegloopt. Stroomafwaarts wordt daardoor een groot gebied bedreigd met overstroming. Het door Rusland bezette stadje Nova Kachovka, stroomafwaarts direct voorbij de dam, liep al snel onder water, zoals was te zien op beelden die werden verspreid door de Oekraïense krant Kyiv Post. Bewoners zeggen tegen persbureau Reuters dat Russische soldaten de toegang tot de rivieroever bewaken. „Te dichtbij komen, zeker om foto’s of video’s te maken, is dodelijk.” Alle driehonderd dieren in de plaatselijke dierentuin zouden zijn verdronken.

De toedracht van de verwoesting is niet bekend. Een filmpje van een explosie dat dinsdagochtend circuleerde op sociale media, toonde oude, bewerkte beelden. Oekraïne en Russische functionarissen beschuldigen elkaar over en weer van de vernietiging van de dam, die sinds de invasie in Oekraïne in Russische handen is.

Volgens de Oekraïense president Volodymyr Zelensky zouden „Russische terroristen” explosieven hebben laten ontploffen in de waterkrachtcentrale die op de dam is gevestigd. Kremlinwoordvoerder Dmitri Peskov daarentegen wees naar Oekraïne, dat met een aanval op de dam de aandacht zou willen afleiden van zijn „falende” tegenoffensief, en de door Rusland geannexeerde Krim zou willen afsnijden van drinkwater. Beide lezingen konden niet onafhankelijk worden geverifieerd.

De dam ligt in de Dnipro, de rivier die Oekraïne ten noorden van Kyiv binnenstroomt en voorbij de zuidelijke stad Cherson uitmondt in de Zwarte Zee. De dertig meter hoge en drie kilometer lange dam werd voltooid in 1956, en gebruikt om elektriciteit op te wekken.

Het stuwmeer achter de dam is 240 kilometer lang en tot 23 kilometer breed. De naar schatting achttien kubieke kilometer water in het reservoir is ook van belang voor de irrigatie van landbouwgrond, de drinkwatervoorziening van de door Rusland geannexeerde Krim, en voor de koeling van de grootste kerncentrale in Europa, gelegen in Enerhodar op de door Rusland bezette zuidoever van de Dnipro.

2 Wat zijn de gevolgen?

Uit het gebied dat nu door overstroming wordt bedreigd, moeten op beide oevers in totaal zo’n 38.000 mensen worden geëvacueerd. Berichten over doden of gewonden zijn er nog niet. Volgens de Oekraïense gouverneur van Cherson, Oleksandr Prokoedin, worden zo’n 16.000 inwoners van inmiddels deels ondergelopen dorpen langs de rechteroever van de Dnipro met bussen naar de stad Cherson overgebracht, en van daaruit naar andere steden elders in het land.

Op de door Rusland bezette linkeroever zouden volgens Andrej Aleksejenko, het hoofd van het door Rusland benoemde bestuur in de regio Cherson, ruim 22.000 mensen in veertien dorpen gevaar lopen. Het waterpeil in het gebied zou volgens Aleksejenko inmiddels twee tot vier meter zijn gestegen. Aangenomen wordt dat het leeglopen van het meer zo’n drie dagen duurt.

De stad Cherson, die voor de Russische inval van februari 2022 zo’n 300.000 inwoners had, zou volgens eerste berichten weinig gevaar lopen. Het grootste deel van de stad is voldoende hoog gelegen om aan een overstroming te ontkomen.

Cherson was na de Russische inval in Oekraïne de eerste grote regionale hoofdstad die in Russische handen viel, maar werd in november bij het Oekraïense najaarsoffensief bevrijd. Ook toen werd door de Oekraïense inlichtingendiensten al gewaarschuwd dat Russische troepen de Kachovka-dam zouden kunnen verwoesten.

Naast overstromingen wordt ook gevreesd voor de gevolgen van de dambreuk voor de kerncentrale van Zaporizja, gelegen in het plaatsje Enerhodar op de door Rusland bezette zuidoever van de Dnipro. De zes reactoren in die centrale worden met water uit het reservoir gekoeld. Als die koeling niet meer mogelijk is, kan dat tot oververhitting en zelfs een meltdown leiden.

Volgens het Internationaal Atoomenergie Agentschap (IAEA) is er echter geen onmiddellijk gevaar op een kernramp. Het waterpeil in het reservoir zou voorlopig nog voldoende zijn, en bovendien beschikt de centrale ook over een eigen koelvijver. Volgens IAEA-chef Rafael Grossi zou die nog voldoende koelwater bevatten voor „enkele maanden”. Grossi riep „alle partijen” op erop toe te zien dat die vijver intact blijft.

Lees ook Op de Krim is water een urgentere zorg dan vrede

En dan zijn er nog de mogelijke gevolgen voor de drinkwatervoorziening op de Krim. Het Noordelijk Krimkanaal, dat door het reservoir wordt gevoed, was tot de Russische annexatie van het schiereiland in 2014 goed voor ruim 80 procent van het drinkwater. Na 2014 ontstond op de Krim een watercrisis toen Oekraïne de toevoer middels sluizen afsloot. Direct na de Russische invasie in 2022 herstelden de Russen de watertoevoer. Volgens de door Rusland benoemde bestuurder Sergej Aksjonov dreigen er echter geen watertekorten op de Krim: reservoirs zouden voldoende zijn gevuld.

Tot slot is de dambreuk ook een ecologische ramp. De rivierdelta waar de Dnipro in de Zwarte Zee stroomt, is een kwetsbaar natuurgebied waar verschillende bedreigde diersoorten leven. Alleen al uit de machinekamers van de verwoeste waterkrachtcentrale zou volgens het kantoor van Zelensky 150 ton zware olie zijn weggestroomd. Nog eens driehonderd ton zou ook nog kunnen ontsnappen. Zelensky sprak dinsdagmiddag van de „grootste door mensen veroorzaakte milieuramp in Europa in tientallen jaren”.

3 Wat zijn de gevolgen voor het Oekraïense tegenoffensief?

Oekraïne en Rusland beschuldigen elkaar van de verwoesting van de dam, en van beide lezingen is nog geen ondubbelzinnig bewijs gepresenteerd. Opvallend is wel dat de Russische beheerders van de dam het waterpeil in het stuwmeer in de maanden voorafgaand aan de breuk lieten oplopen tot een recordhoogte van ruim zeventien meter, zoals gegevens van het Amerikaanse ministerie van Landbouw laten zien.

Inundatie van het stroomgebied van de Dnipro lijkt voor de Russen een logische militaire strategie – het maakt de zuidelijke regio, inclusief de Krim, een stuk moeilijker te bevrijden. Een eventuele Oekraïense aanval met amfibievoertuigen of pontonbruggen is over de veel bredere rivier lastiger uit te voeren.

Lees ook Oekraïne valt aan met grotere, gemechaniseerde formaties: ‘Het tegenoffensief lijkt begonnen’

Ook de dam zelf had een oversteekplek kunnen zijn voor Oekraïense troepen naar de linkeroever van de Dnipro. Een van de weinige alternatieven in de regio, de Antonivski-brug vlakbij de stad Cherson, werd in november door explosies vernietigd.

Dat maakt dat de Russische bezettingsmacht zich kan concentreren op de verdediging van andere delen van het front. De afgelopen dagen werden duidelijk meer gevechten gemeld in het oosten van de regio Zaporizja en langs het Donetsk-front.

Als de Russen inderdaad verantwoordelijk zijn voor de dambreuk, dan hebben ze zichzelf mogelijk ook in de voet geschoten. Militair commentator Dan Sabbagh van The Guardian, wijst erop dat de Dnipro stroomopwaarts juist smaller kan worden, waardoor Oekraïense troepen daar makkelijker zouden kunnen oversteken.

En volgens de Oekraïense onderminister van Defensie Hanna Maljar heeft de verwoesting van de dam niet alleen de drinkwatervoorziening in de bezette delen van de regio Cherson en op de Krim in gevaar gebracht, maar zouden bovendien Russische posities onder water gelopen zijn. „Dat kan ervoor zorgen dat Russische mijnenvelden wegspoelen en mijnen op chaotische wijze exploderen”, schrijft ze op Telegram.

4 Wat zijn de reacties?

Oekraïne eist dat de VN-Veiligheidsraad in spoedberaad bijeenkomt om de „terroristische daad tegen wezenlijke Oekraïense infrastructuur” te bespreken, aldus een verklaring van het ministerie van buitenlandse zaken in Kyiv. Dinsdagmiddag kondigde Rusland aan zo’n spoedzitting bijeen te zullen roepen.

Lees ook Een dam aanvallen in oorlogstijd: mag dat en heeft het militair nut?

De verwoesting van de dam veroorzaakt grootscheepse overstromingen in bewoond gebied, en zou daarmee mogelijk een oorlogsmisdaad zijn, schrijft professor Internationaal Recht Marko Milanovic van de Universiteit van Reading in een blog.

Daar sluit Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad, zich bij aan. „De vernietiging van civiele infrastructuur is duidelijk een oorlogsmisdaad – en we zullen Rusland en zijn handlangers ter verantwoording roepen”, schrijft hij op Twitter.

EU-buitenlandchef Josep Borrell – voor wie de Russische verantwoordelijkheid voor de ramp vaststaat – is het daar mee eens. Behalve een oorlogsmisdaad omschrijft hij de damdoorbraak als „een nieuwe dimensie van Russische wreedheid, waardoor de levens van honderdduizenden burgers in gevaar komen”.

Secretaris-generaal van de NAVO Jens Stoltenberg sprak op Twitter van „een schandalige daad die opnieuw de wreedheid van de Russische oorlog in Oekraïne aantoont”.

Ook premier Mark Rutte noemde de verwoesting van de dam „een oorlogsmisdaad”. Minister van Buitenlandse Zaken Wopke Hoekstra (CDA) is „diep bezorgd” over de dambreuk, schrijft hij op Twitter. „We veroordelen deze opzettelijke en roekeloze daad.” Hoekstra’s gedachten „gaan uit naar de onschuldige Oekraïners die in de regio wonen.”