Het blauwtongvirus blijft zich in snel tempo verspreiden door Nederland. Inmiddels is het virus op 3.807 locaties vastgesteld, vooral bij schapen. Bijna een kwart (898) van die locaties kwam er sinds vorige week maandag bij, met een veelvoud van besmettingen, meldde de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA) donderdag. Een maand geleden was het virus nog op ‘slechts’ 94 locaties geconstateerd. Hoe zit het met de werking van virus en vaccins en met de financiële schade voor schapenhouders?
1 | Hoe kan blauwtong zich zo snel verspreiden?
Het virus wordt verspreid door knutten: bijtende vliegjes die de ziekte van dier tot dier overdragen. Door het natte voorjaar en de warme zomer zijn de knutten volop actief. Vooral schapen kunnen ernstig ziek worden van blauwtong. Symptomen zijn onder andere kreupel lopen, een opgezwollen kop en tong, en hoge koorts. Ook kunnen de dieren overlijden. Dagelijks komen zo’n 1.500 tot 1.800 schapen om, stelde de Nederlandse Schapen- en Geitenfokkers Organisatie (NSFO) vorige week.
Die sterfte leidt inmiddels tot logistieke problemen bij destructiebedrijf Rendac, het enige bedrijf dat in Nederland dode dieren ophaalt en verwerkt. Kadavers kunnen niet altijd meer de eerstvolgende werkdag worden opgehaald bij de boerderij, ook al rijdt Rendac rond met zestig vrachtwagens. „Vorige week werkten we al het weekend door om achterstanden in te halen, dat doen we dit weekend ook”, zegt directeur Sjors Beerendonk. Deze week zorgde ook de hitte voor extra diersterfte. „Een onfortuinlijke combinatie”, aldus Beerendonk, die stelt dat dode dieren nog wel binnen twee werkdagen worden opgehaald.
2 | We hadden toch een vaccin?
Ja, drie zelfs. Toenmalig minister Piet Adema (Landbouw, ChristenUnie) was er bij de aankondiging „zeer verheugd” over. Volgens schattingen is inmiddels 90 tot 95 procent van de schapen gevaccineerd. Bij de laatste Nederlandse uitbraak van blauwtong in 2006 waren vaccinatie en natuurlijke immuniteit genoeg om het aantal besmettingen snel te minimaliseren. Waarom het nu toch misgaat, is „een raadsel”, zegt viroloog Piet van Rijn van Wageningen Bioveterinary Research.
Het meest waarschijnlijk is dat dit vaccin minder goed werkt en dat de huidige variant van het virus (serotype-3) ziekmakender is dan andere varianten. Van Rijn zegt dat een tweede vaccinatieronde zou helpen. „Dit triggert het immuunsysteem opnieuw, waardoor meer antistoffen worden aangemaakt en dieren naar verwachting beter en langer beschermd zijn.” Ook het inenten van andere herkauwers kan een verdere verspreiding voorkomen, zegt Van Rijn. „Koeien gaan minder vaak dood aan blauwtong, maar spelen wel een belangrijke rol in de verspreiding.”
Dat het zo hard gaat als nu, had niemand verwacht. Toch komt de nieuwe uitbraak niet helemaal onverwachts, aldus Van Rijn. Uit bloedonderzoek van diergezondheidsdienst Royal GD, dat het verloop van blauwtong onderzoekt voor het ministerie, bleek begin dit jaar al dat het aantal schapen met antistoffen lager was dan gewenst. Ook van de vaccins was bekend dat ze minder goed zouden werken dan in 2008. Van Rijn: „Aan data die fabrikanten aanleverden, kon je zien dat deze vaccins minder goed zouden beschermen dan vaccins tegen bijvoorbeeld de variant in 2008.”
Dit betekent overigens niet dat de vaccins helemaal geen effect hebben gehad. „De scherpe rand ten opzichte van vorig jaar lijkt eraf”, zegt René van den Brom van Royal GD. Waar in 2023 driekwart van de schapen met blauwtong stierf, lijkt dit percentage nu lager te liggen. „Exacte cijfers hebben we nog niet, maar houders zien een deel van de zieke schapen na een paar dagen weer opknappen. Wel wordt ondanks vaccinatie sterfte gemeld.”
3 | Wat is de impact op de boerderij?
Voor veel schapenhouders is het een wanhopige situatie. Vorig jaar was de vrees voor blauwtongbesmettingen al groot, toen was er nog geen vaccin. Dit voorjaar werd het begin van de vaccinatiecampagne dan ook gevierd als feestdag. Totdat bleek dat schapen nog steeds ziek kunnen worden, of zelfs sterven aan het virus. Veehouders zien hun dieren lijden en kunnen alleen maar hopen op beterschap. Preventieve ruiming, zoals bij de vogelgriep, is niet nodig: schapen kunnen elkaar niet rechtstreeks besmetten.
En dan de financiële schade. Een prik met een vaccin kost een boer tussen de 10 en 20 euro. Daarin zitten ook de voorrijkosten en het uurtarief van de dierenarts verrekend. Op een kudde van driehonderd schapen lopen de kosten voor een vaccinatieronde al op tot ergens tussen de 3.000 tot 6.000 euro. Een eventuele tweede ronde zou dat bedrag verdubbelen.
Ook maken veehouders kosten voor de ruiming van hun gestorven schapen. Destructiebedrijf Rendac rekent hiervoor vaste, door de overheid gereguleerde tarieven. Het ophalen van het kadaver van een gestorven schaap kost 28,87 euro, met daarbovenop 1,59 euro verwerkingskosten. En dan is er nog omzetderving, die bij veel sterfte in de duizenden euro’s kan lopen. Een gezond slachtschaap levert gemiddeld zo’n 150 euro op.
4 | Wordt de financiële schade vergoed door de overheid?
Nee, dit tot frustratie van de schapenhouders. Zij vinden dat ze gecompenseerd moeten worden door de staat. Niet alleen voor de impact van blauwtong, maar ook voor andere extra kosten die deze periode inhakken op de financiële reserves. Zo is er ook nog de wolf waar boeren maatregelen tegen moeten nemen, die niet altijd vergoed worden.
Rundveehouders zijn daarnaast niet altijd bereid om te vaccineren vanwege de kosten, terwijl dit volgens Van Rijn wel van belang is voor de bestrijding van blauwtong.
Belangenbehartiger LTO Nederland wijst daarbij op andere Europese landen, zoals Frankrijk en Luxemburg, waar de overheid de blauwtongvaccins inkoopt en vrij beschikbaar stelt aan de boeren. Ook in sommige Duitse deelstaten worden boeren (gedeeltelijk) gecompenseerd. „Wij vergoeden dierziekten in de regel niet, daarvoor zijn er te veel”, reageert een woordvoerder van het ministerie van Landbouw, Visserij, Voedselzekerheid en Natuur. „De lijn is dat iedere Nederlander die een dier houdt er rekening mee moet houden dat het ziek kan worden. Het is het risico voor de ondernemer.”
Dat de buffers bij schapenhouders opraken, „ziet en erkent” de minister wel. Woensdag zegde Wiersma in gesprek met de sector een „versneld” onderzoek toe naar de financiële impact van blauwtong op de schapenhouderij. Wanneer de resultaten volgen, is nog onbekend: naar onderzoekers wordt gezocht. Maar ook daarna lijken gratis vaccins geen optie: „We willen vooral kijken waar het nog meer knelt in de sector. Voor compensatie, of andere maatregelen, is eerst economische onderbouwing nodig”, aldus de woordvoerder van het ministerie.
5 | Hoe is het in de rest van Europa?
Via Nederland heeft de nieuwe variant van blauwtong zich ook naar andere landen verspreid. In Duitsland nam het aantal gevallen binnen een paar weken toe tot bijna 1.900. Vorig jaar was dit nog slecht 23. In België staat de teller inmiddels op meer dan 500 locaties met besmettingen. Ook Frankrijk en Luxemburg kregen afgelopen weken te maken met hun eerste besmettingen met de virusvariant. Denemarken volgde op 13 augustus met de eerste melding in vijftien jaar.
6 | Wat is het verband met de veehouderij en klimaatverandering?
Nederland heeft een relatief hoge dier- en bedrijfsdichtheid. Die kunnen meespelen in de snelle verspreiding van blauwtong, zegt Van Rijn. „Een knut hoeft hier niet ver te vliegen om een volgend dier of bedrijf te besmetten.” Daarnaast worden door klimaatveranderingen de omstandigheden voor knutten gunstiger. Winters zijn gemiddeld milder. „Sinds de eeuwwisseling zien we de uitbraken met blauwtong langzaam van Afrika en Zuid-Europa opschuiven naar het noorden.”
7 | En de mens? Loopt die gevaar?
Het korte antwoord: nee. De kans op een mutatie waar mensen door worden geïnfecteerd is „ongelofelijk klein”, zegt Van Rijn. Blauwtong komt alleen voor bij herkauwers, zoals schapen, geiten, runderen.
Sporadisch raakt een hond besmet met blauwtong door het eten van besmet vlees. Maar de vermeerdering van het virus is dan zo klein, dat het niet kan overslaan op andere honden, laat staan op mensen.
8 | Hoe nu verder?
Een nieuw, verbeterd vaccin laat voorlopig op zich wachten, denkt Van Rijn. „Er zijn nu vast wetenschappers bezig met nieuwe vaccins, maar dit kost jaren onderzoek.” Intussen is de verwachting dat de weersomstandigheden tot november gunstig zullen blijven voor knutten en dus voor het virus. Van Rijn adviseert boeren daarom ook om, waar mogelijk, aan andere maatregelen dan vaccins te denken, zoals het ophokken van herkauwers in goed geventileerde stallen.
Lees ook
Voor de tweede week op rij forse toename van het blauwtongvirus
Lees ook
Schaap beschermen tegen blauwtong? Dan ook de koe vaccineren
