Met Dick Schoof als premier heeft de toekomstige minister van Migratie een deskundige gesprekspartner binnen handbereik. Als hoogste ambtenaar op Justitie en Veiligheid heeft Schoof zelf de grenzen van het asielbeleid verkend én verlegd. Die ervaring zal hard nodig zijn om een van de belangrijkste verkiezingsbeloften van de formerende partijen (PVV, VVD, NSC en BBB) in te lossen: „Het strengste toelatingsregime voor asiel en het omvangrijkste pakket voor greep op migratie ooit.”
Veel van de maatregelen die dat vereist, zullen stuiten op juridische en diplomatieke hobbels. Het Centraal Planbureau gaf mede daarom aan dat de effectiviteit van de maatregelen „met grote onzekerheid is omgeven” en dat het pakket gepaard gaat met „juridische risico’s”.
PVV-leider Geert Wilders pareerde vorige week tijdens het debat over het coalitieakkoord vragen van de oppositie over de haalbaarheid van ‘zijn’ asielpakket. „Ik ga niet op als-dan-vragen in, ik ga ervan uit dat het lukt”, zei Wilders. Wat gebeurt er als hij zijn zin krijgt?
Asielbehandelstop
De belangrijkste maatregel van de coalitie is het invoeren van een zogenoemde asielcrisiswet. Daarmee kan de regering de komende twee jaar een asielbehandelstop invoeren en de opvang versoberen. De rechter zal zo’n wet waarschijnlijk niet gegrond vinden, denken experts, aangezien Nederland niet verkeert in een crisissituatie, zoals tijdens een natuurramp of de coronacrisis.
Stel dat het toch lukt. Dan zijn de asielproblemen volgens universitair hoofddocent Viola Bex-Reimert niet opgelost. Met een crisiswet kan Nederland de komende twee jaar voorkomen dat mensen een asielstatus krijgen, maar Bex-Reimert wijst erop dat dan nog ruim 66.000 mensen resteren in de asielprocedure, ook wel asielketen genoemd.
Het kabinet kan besluiten die groep de asielprocedure te laten doorlopen. Dan loopt de keten langzaam leeg. Maar de coalitie wil de voorrang voor asielzoekers op sociale huurwoningen afschaffen. Gemiddelde wachttijd voor een sociale huurwoning is momenteel 10,8 jaar. Ook asielzoekers die mogen blijven – statushouders – blijven dan wonen in opvanglocaties bedoeld voor verblijven van enkele maanden.
Een ander obstakel is de verwerkingscapaciteit van de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND). Die is volgens Bex-Reimert groot genoeg om de huidige ‘voorraad’ asielaanvragen te verwerken. En de coalitie wil niet investeren in de capaciteit van de IND.
En dus, wanneer de asielcrisiswet na twee jaar is afgelopen en Nederland weer reguliere opvang moet verzorgen, „komen de vluchtelingen weer en zit onze asielketen nog altijd vol”, aldus Bex-Reimert.
Brusselse ambities
De coalitie heeft ook ambities in de internationale arena. Om de asielinstroom aan te pakken, wil het kabinet in gesprek met de Europese Unie. Halverwege mei heeft Brussel een migratiepact aangenomen om kansarme asielzoekers aan de buitengrenzen te kunnen weren en de rest eerlijker over de lidstaten te verdelen. Nederland heeft, met andere lidstaten, al opgeroepen dit pakket strenger te maken.
Tegelijkertijd willen de coalitiepartijen dat een aankomend kabinet over een opt-out van de Europese migratieregels onderhandelt. Zo’n uitzondering vereist dat alle lidstaten akkoord gaan, hetgeen een diplomatieke herculestaak zou zijn. In de regel wordt zo’n opt-out hoogstens toegekend als een land deel wordt van de Unie, niet daarna.
Hoe een opt-out eruit zou zien, is afhankelijk van de afspraken die het kabinet kan maken. Denemarken heeft bijvoorbeeld bedongen dat het gezinshereniging kan vertragen en dat vluchtelingen eerst een tijdelijke status krijgen.
Lees ook
COA-bestuursvoorzitter: ‘Veel simpeler dan de opvang nu kan ik het niet verzinnen’
Terug naar tweestatusstelsel
Sommige wensen zijn relatief makkelijk uitvoerbaar, bijvoorbeeld een tweestatusstelsel voor asielzoekers. Ruwweg werkt dat als volgt: vluchtelingen die in hun thuisland vervolging riskeren vanwege hun geloof, geaardheid of omdat ze tot de politieke oppositie behoren, krijgen een A-status. Ze behouden dezelfde asielrechten als vluchtelingen momenteel. Het overgrote gedeelte van de asielzoekers – de ‘reguliere’ oorlogsvluchtelingen – krijgt een B-status. Zij kunnen worden teruggestuurd als in hun thuisland geen conflict woedt. Ook hebben ze geen recht op gezinshereniging. De coalitie verwacht dat oorlogsvluchtelingen hierdoor niet naar Nederland komen.
Nederland kende een soortgelijk systeem tot begin deze eeuw. Dat werd afgeschaft wegens de werkdruk voor rechters: vrijwel elke asielzoeker die de B-status kreeg toebedeeld, ging in beroep. Bex-Reimert verwacht dat na herinvoering dat weer gebeurt. Daarnaast zou de druk op de IND verder toenemen door de complexe procedure om de status te bepalen.
Een andere controversiële maatregel is het intrekken van de spreidingswet. Nederlandse gemeenten die niet bijdragen aan de opvang van asielzoekers, kunnen op grond van die wet daartoe worden gedwongen. Daardoor wordt de noodopvanglocatie in Ter Apel ontzien. Het intrekken loopt via een reguliere wetgevingsprocedure, met een voorstel dat door de Tweede en Eerste Kamer moet worden aangenomen. Een meerderheid in de Eerste Kamer is niet zeker.
Aanname achter het intrekken is dat de overige asielmaatregelen ervoor zullen zorgen dat (veel) minder vluchtelingen naar Nederland komen. In dat geval is de spreidingswet overbodig. Blijft de instroom hoog, dan zullen gemeenten zich vrijwillig moeten opwerpen om asielzoekerscentra te openen.
Het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA) is verantwoordelijk voor die centra en heeft afgelopen jaren bij gemeenten moeten bedelen om (nood)opvangplekken. Volgens het COA zou eerst de instroom moeten worden beperkt, voordat de spreidingswet kan worden afgeschaft. Bex-Reimert: „Het tegelijk proberen in te perken van de instroom én het afschaffen van de spreidingswet, leidt waarschijnlijk tot het verder vastlopen van de asielketen. Daardoor komt nog meer druk te staan op de IND, het COA en de gemeenten die al asielzoekers opvangen.”
Een deel van de plannen sneuvelt waarschijnlijk, maar dat betekent niet dat de coalitie haar doel van het „strengste toelatingsregime” niet behaalt. Wilders zei na de presentatie van het coalitieakkoord dat alleen al de voordracht van de asielmaatregelen veel vluchtelingen zal ontmoedigen om naar Nederland te komen.
Lees ook
De migrant belast de staatskas minder dan de autochtone inwoner, blijkt uit Europees onderzoek
