Een snee, een schram, een brandwond, waterpokken, acne, een ontsteking: allemaal kunnen ze littekens veroorzaken. Die heb je in allerlei soorten en maten, van harde witte kabels tot zachte roze verheffingen en van putjes tot grote plakkaten. Maar waarom maakt ons lichaam eigenlijk littekens? Hebben die een functie?
Bij het Radboudumc in Nijmegen werkt een specialist die de vraag graag wil beantwoorden. Madelon Vonk is reumatoloog. Maar… is reuma niet de ziekte van ontstoken gewrichten? Wat heeft dat met littekens te maken? „Ik ben gespecialiseerd in complexe autoimmuunziekten”, vertelt Vonk. „Dat zijn ziekten waarbij het afweersysteem eigen weefsels aanvalt, in plaats van lichaamsvreemde stoffen of ziekteverwekkers. Reuma is een verzameling van zulke autoimmuunziekten. Mijn specialisatie is systemische sclerose: een aandoening waarbij mensen in hun hele lichaam littekenweefsel ontwikkelen, ook in hun organen, door een foutje in het afweersysteem.”
Collageen en elastine
Normaal gesproken is littekenweefsel een bijproduct van wondgenezing, legt Vonk uit. Het is een vorm van bindweefsel. Dat hebben we in ons hele lichaam; het geeft vorm en stevigheid aan organen en weefsels en bestaat vooral uit de eiwitten collageen en elastine. Het eerste is stevig, het tweede elastisch.
Ook onze gezonde, soepele huid zit boordevol bindweefsel. Dat wordt gemaakt door fibroblasten: losse, langgerekte cellen die overal in ons lichaam zitten en daar bijdragen aan de voortdurende verversing van bindweefsel. „Normaliter is er een goede balans tussen opbouwen en afbreken”, vertelt Vonk. „Maar zodra de huid beschadigd raakt, worden de fibroblasten extra actief. Ze proberen zo snel mogelijk de vorm van het weefsel te herstellen – en niet zozeer de functie. In feite is die balans dan verstoord: dan gaat de collageenproductie in de overdrive.”
Maar op dat moment is het litteken nuttig, benadrukt ze. De snelle vorming van bindweefsel voorkomt dat de wond lang open is, met te veel bloedverlies en infecties tot gevolg. „Bovendien gaan de fibroblasten samentrekken, waarbij ze de wondranden naar elkaar toe trekken. Het gevormde collageen helpt om de wond dicht te houden. Maar soms gebeurt dat dus een beetje overdreven.”
Rekbaarheid en zweetproductie
Dan ontstaat er een verdikking: het litteken. Dat heeft dezelfde bestanddelen als gezond bindweefsel, maar de 3D-structuur is anders. De collageenvezels liggen kabel-achtig langs elkaar heen en zijn sterker onderling verbonden dan in normaal bindweefsel. De normale functies van de opperhuid ben je dan kwijt, waaronder rekbaarheid, tastzin en zweetproductie. „De mate waarin dat gebeurt, kan sterk verschillen”, vertelt Vonk. „Sommige littekens zijn soepel en verdwijnen geleidelijk. Andere zijn dik en hard, en blijven levenslang.”
Dat hangt onder meer af van de ernst en diepte van de wond en eventuele infecties, maar ook andere factoren spelen een rol. Bijvoorbeeld de plek van de wond, je leeftijd, gezondheid en erfelijke factoren. „Bij systemische sclerose is er littekenvorming in allerlei weefsels tegelijk”, vertelt Vonk. „Er spelen waarschijnlijk zowel genetische als omgevingsfactoren mee, maar we weten nog maar weinig van de oorzaak.” Het is een ernstige ziekte die niet te genezen is; in Nederland zijn er zo’n 3.500 patiënten.
En, is er iets te doen aan ‘gewone’ littekens op de huid? Helpen vitamine-E-crèmes bijvoorbeeld? „Voor zover ik weet is dat nooit aangetoond”, antwoordt Vonk. „Masseren heeft soms wel enig effect. Dan stimuleer je de bloedsomloop en wordt het bindweefsel zachter. Het wordt dan sneller weer omgebouwd tot gezond weefsel.”
